Kituo cha Mpaka cha Namanga kati ya Kenya na Tanzania kwa kawaida ni mahali pa biashara, njia yenye shughuli nyingi inayounganisha bandari za Mombasa na Dar es Salaam. Lakini katika siku zilizofuata uchaguzi wa hivi karibuni wa Tanzania uliokuwa na utata, Namanga iligeuka kuwa kitovu cha mgogoro wa kidemokrasia wa kikanda.
Wakati maandamano yalipozuka kutokana na madai ya kuondolewa kwa wagombea wa upinzani na madai ya wizi wa kura wanaharakati vijana wa Kenya walijaribu kuvuka mpaka, si kwa kuuza wala kununua bidhaa, bali kwa ujumbe wa mshikamano.
Jaribio hilo lilisababi sha mvutano wenye ghasia. “Polisi wametupiga kwa gesi ya machozi. Wamewapiga Wakenya upande wa pili wa mpaka. Siku imekuwa mbaya,” alisema kijana mmoja wa Kitanzania mpakani. Wakenya wasiopungua wawili waliripotiwa kufariki katika makabiliano hayo.
Polisi wa Kenya, kwa hofu ya kupeleka ”tabia mbaya,” upande wa pili wa mpaka, walizuia harakati hizo, hilo likidhihirisha wasiwasi mkubwa wa serikali kuhusu taswira ya upinzani wa kuvuka mipaka. Mzozo huo ni ishara yenye nguvu ya hali mpya katika Afrika Mashariki: mapambano ya haki za kiraia katika nchi moja hayawezi tena kuzuiliwa ndani ya mipaka ya kitaifa.
Mshikamano wa kidijitali kama muale unaopenya katika giza la mtandao
Mamlaka za Tanzania zina mbinu iliyozoeleka za kukandamiza upinzani: kuzima mtandao. Wakati wa machafuko ya hivi karibuni, serikali ya nchi hiyo iliizima kabisa intaneti na kuondoa kabisa upatikanaji wa mitandao ya kijamii kama WhatsApp, TikTok Live, na Instagram Live, na kuitumbukia nchi katika mkwamo wa taarifa.
Hapo ndipo jamii ya kiraia ya Kenya na watumiaji binafsi wa kidijitali walipoingilia kati. Kutoka Nairobi, vyombo vya habari na wanaharakati wa Kenya waligeuka kuwa waandishi wa habari wa nje, wakikuza sauti zilizokandamizwa na kuziweka mtandaoni picha na video ambazo serikali ya Tanzania ilijaribu kuzificha.
Mwandishi mkongwe wa Kenya, Yassin Juma, aliye Nairobi, anaeleza jukumu muhimu: “Wakati vurugu zikiendelea Tanzania wanaharakati wa Kenya waliweza kujipanga Nairobi walipokuwa wakikutana ili kuueleza ulimwengu kinachoendelea Tanzania, kwa kuwa vyombo vya habari nchini humo havikuwa vikiarifu chochote kuhusu matukio hayo na intaneti ilikuwa imezuiwa kabisa.”
Juhudi hizo za upande wa Kenya zilikuwa muhimu sana katika kudumisha uelewa wa kimataifa na kuhakikisha simulizi za madai ya ukiukaji wa haki za binadamu—ikiwemo ripoti za vikosi vya usalama kuwapiga risasi waandamanaji na kuficha miili yao—halipotei katika giza totoro la kuzimwa kwa mtandao.
Msukumo wa taasisi kwa uwajibikaji wa Jumuiya ya Afrika Mashariki
Mshikamano haupo tu mitaani au mitandaoni; lakini pia katika taasisi. Mashirika ya Kiraia ya Kenya (CSOs), kama Tume ya Haki za Binadamu ya Kenya (KHRC), yamekuwa yakishinikiza bila kuchoka miungano ya kikanda.
Wanataka Umoja wa Afrika (AU) na Jumuiya ya Afrika Mashariki (EAC) zitumie itifaki zao za utawala bora na haki za binadamu kuiwajibisha serikali ya Rais Samia Suluhu Hassan. Shinikizo hili ni muhimu kwa kuwa Mkataba wa EAC unasisitiza kufuata “kanuni zinazokubalika kimataifa za utawala bora, demokrasia, utawala wa sheria, kuheshimu haki za binadamu na haki za kijamii” kama sharti la uanachama.
Mwanasiasa maarufu wa Kenya, Martha Karua ambaye pia ni wakili na mwanaharakati amekuwa akizungumza kwa nguvu. Analaani kile alichokiita “muungano usio mtakatifu wa watawala wa Afrika Mashariki.”
“Tunakabiliana na mgogoro wa kikanda. Si mgogoro wa kiuchumi. Si mgogoro wa biashara, bali wa demokrasia yenyewe. Kwa viongozi wa EAC, hamuwezi kuzungumzia umoja huku mkiwafunga, kuwateka nyara na kuwatesa raia wenu, na mkiweka uhalifu katika uhuru wa watu kusafiri, ambao ndio sababu ya Jumuiya (Community) kuwepo,” alisema.
Bi Karua pia alipinga vikali mchakato wa uchaguzi wa Oktoba 29 nchini Tanzania: “Kinyume na uvumi unaosambaa, hakuna uchaguzi unaoendelea Tanzania… Mashirika yote ya kimataifa ya habari yamezuiwa kuingia Tanzania, na leseni nyingi za vyombo vya ndani zimeondolewa. Watanzania wametamka wazi. Hii haiwezi hata kuelezwa kama uchaguzi.”
Gharama kubwa ya harakati za kuvuka mipaka
Hatari kubwa za harakati hizi zinaonyeshwa na simulizi za kutisha za waliothubutu kuingia Tanzania. Mwanaharakati na mpiga picha wa Kenya Boniface Mwangi pamoja na mwanaharakati wa Uganda Agather Atuhaire, walisafiri hadi Dar es Salaam kushuhudia kesi ya uhaini dhidi ya kiongozi wa upinzani Tundu Lissu.
Baadaye walikamatwa, wakashikiliwa bila mawasiliano, na wakaripotiwa kupigwa na kuteswa kabla ya kutupwa mpakani baina ya Tanzania na Kenya. Tuhuma hizo, zikiwemo za ukatili wa kingono, zinaonyesha hali ya kutisha: ukandamizaji ni wa kuvuka mipaka.
Matukio haya yanaashiria “mkataba hatari wa ukandamizaji wa Afrika Mashariki,” ambapo vyombo vya usalama vinashirikiana kuvuka mipaka ili kunyamazisha wakosoaji na kuzuia mshikamano wa kikanda.
Mwanaharakati Bob Njagi, ambaye alitekwa nchini Uganda, alizungumzia yaliyomsibu baada ya kurejea Nairobi: “Tuligundua kuwa serikali hizi tatu zinashirikiana kati ya [rais wa Uganda] Yoweri Museveni, rais wetu [William] Ruto, na [rais wa Tanzania] Samia Suluhu Hassan. Kukamatwa kwetu kuliratibiwa. Serikali ya Kenya ilijua tunavuka kwenda Tanzania. Walitoa taarifa huko. Waliwaacha wafanye kazi chafu kwa niaba yao.”
Hata Jaji Mkuu wa zamani Willy Mutunga na mwanasiasa Martha Karua walikamatwa na kufukuzwa walipojaribu kushuhudia kesi, ujumbe kutoka serikali ya Tanzania ni wazi: Kenya si salama tena kwa wakosoaji wake. Hata mwanaharakati wa Kitanzania aliye uhamishoni, Maria Sarungi, alinusurika kutekwa Nairobi na watu wanaoaminika kuwa wa vyombo vya usalama.
Enzi mpya ya upinzani usio na mipaka
Mwitikio wa Kenya kwa mgogoro wa Tanzania—kuanzia vijana kuvuka Namanga hadi harakati za mashirika ya kiraia mjiniNairobi—unaonyesha upepo wa mabadiliko katika siasa za Afrika Mashariki. Kanda inashuhudia “kuamka upya kwa demokrasia,” kunakoendeshwa na kizazi cha kidijitali kinachoamini kuwa ukiukaji wa haki za binadamu popote katika Jumuiya ni tishio kila mahali.
Wakati kizazi cha ‘Gen-Z’ cha Tanzania kinapanga maandamano makubwa tarehe 9 Desemba, wanaharakati wa Kenya tayari wametangaza mshikamano wao. Mwanaharakati Njagi ameahidi msaada wa kikanda: “Tarehe 9 Desemba, wameitangaza kuwa siku ya uhuru. Sisi pia Kenya tunatangaza kufungwa kwa shughuli zote. Tutasimama kwa mshikamano na ndugu zetu wa Tanzania. Tutafunga mipaka yetu Kenya kwa mshikamano na Tanzania.”
Vijana wa Kitanzania kama Anna Mbisse wanakaribisha ushirikiano wa Wakenya, kama lengo hatua ya ujirani mwema na ubinadamu. “Wamehusika kwa sababu harakati za haki katika uchaguzi zinahusu moja kwa moja maadili ya kiutu. Inamaanisha wanaelewa kuwa kama mchakato wa uchaguzi si sahihi, basi haki za watu haziheshimiwi na heshima yao inakandamizwa,” aliambia DW.
Swali kuu ni kama nguvu za mshikamano na uwajibikaji zinaweza kushinda ukandamizaji wa serikali unaoratibiwa kitaasisi. Mapambano haya yasiyo na mipaka yataamua mustakabali si wa Tanzania pekee, bali wa uadilifu wa kidemokrasia katika Jumuiya ya Afrika Mashariki.