‘Ingekuwa bora kama wangeniua’

Onyo: Ripoti hii ina maelezo ya ubakaji na unyanyasaji wa kijinsia. Majina ya waathiriwa yamebadilishwa na maelezo ya utambulisho yameachwa ili kulinda faragha na usalama wao.

Enat alikuwa nyumbani pamoja na mpwa wake mwenye miaka minane wakati wanajeshi walipofika siku ya Jumapili asubuhi, anasimulia.

Jeshi la Ethiopia lilikuwa likifanya msako katika nyumba za mkoa wa Amhara tarehe 5 Januari mwaka huu, sehemu ya operesheni dhidi ya uasi unaoongozwa na wanamgambo wa eneo hilo wanaojulikana kama Fano.

Enat anasema wanaume watatu waliovalia sare za jeshi waliingia nyumbani kwake huko Gondar Kusini na kuanza kumuhoji kuhusu historia ya familia yake na kama wapiganaji wa Fano walikuwa wamewahi kutembelea baa aliyokuwa akifanya kazi.

Enat, mwenye miaka 21, anasema walikuwa wamewahi kufika.

“Unawezaje kusema uongo? Unawezaje kuficha ukweli?” anauliza Enat, akieleza kuwa Fano, neno la Kiamhara linalomaanisha wapiganaji wa kujitolea, linaundwa na watu wa eneo hilo.

Hali ilibadilika ghafla.

Baada ya maswali, Enat anasema wanajeshi walianza kumtukana, kisha wakamtishia mpwa wake kwa bunduki alipolia.

Anasema mmoja wa wanajeshi alimbaka mbele ya mpwa wake huku wengine wakilinda.

“Niliwasihi wasinidhuru. Niliwaomba watakatifu wanisaidie. Lakini hawakuona huruma. Walinidhulumu kingono.

Enat, ambaye ni wa kabila la Amhara, kabila la pili kwa ukubwa Ethiopia, ni miongoni mwa maelfu ya wanawake wanaoaminika kubakwa na kunyanyaswa kingono tangu mapigano kati ya jeshi la Ethiopia na Fano yaanze Agosti 2023.

Ingawa matukio haya hayarekodiwi kikamilifu, BBC imekusanya takwimu zinazoonyesha maelfu ya visa vya ubakaji vilivyotokea kati ya Julai 2023 na Mei 2025, waathirika wakiwa na umri kati ya miaka 8 hadi 65.

Kwa kukosa uhuru wa wanahabari kuingia Amhara, timu ya BBC mjini Nairobi iliweza kuzungumza na waathirika na wahudumu wa afya, ikitoa mwanga nadra kuhusu madhara ya kibinadamu ya mgogoro huu.

Chanzo cha mgogoro kilianza baada ya serikali kuanzisha mpango wa kuvunjilia mbali vikosi vya kijeshi vya majimbo, ikiwa ni pamoja na vile vya Amhara, ambavyo vilipigana bega kwa bega na jeshi wakati wa vita ya Tigray ya 2020–2022.

Wanajeshi wa Fano walijiona wamesalitiwa na wakaona hatua hiyo ingewafanya wawe rahisi kushambuliwa, wakiamini pia kuwa mashambulizi dhidi ya jamii ya Amhara yalikuwa yameongezeka.

Wakaanzisha uasi, wakiteka miji mikubwa na kudai wanapigania mamlaka ya eneo na kulinda jamii yao dhidi ya kupuuzwa na serikali ya Ethiopia.

Kwa upande mwingine, jeshi limekuwa likiwaita Fano “wanaharakati wenye misimamo mikali ya kikabila.”

Pande zote mbili zimetuhumiwa kufanya ukiukaji mkubwa wa haki za binadamu, mauaji, ukamataji kiholela, uharibifu, uporaji na unyanyasaji mkubwa wa kingono.

Mashirika ya haki za binadamu, likiwemo Amnesty International, yanasema kuna ushahidi unaoonyesha jeshi lina jukumu kubwa zaidi katika ukatili huo.

Kabla ya kushambuliwa, Enat hakuwahi kujihusisha kimwili na mwanaume na alitamani siku moja kufunga ndoa kanisani kwa mujibu wa mila takatifu za Kanisa la Orthodox la Ethiopia.

“Nilikuwa sijawahi kumfahamu mwanaume kingono,” anasema.

“Ingekuwa heri wangenimaliza.”

Tigist, mwenye miaka 18 kutoka Gojjam magharibi, alikuwa akifanya kazi katika nyumba ya chai ya familia kabla ya kushambuliwa.

Anakumbuka jinsi mwanajeshi aliyekuwa mteja wa kawaida alivyompapasa kwa lazima Januari 2024. Alipomkataa, baadaye, wanajeshi watatu walimvamia na kumbaka kwa zamu barabarani nyakati za usiku alipokuwa akitoka kazini. Anaamini kumkatalia mteja huyo kimapenzi kulipelekea kuvamiwa kwake.

“Familia yangu ilinikuta nimepoteza fahamu kando ya barabara,” anakumbuka. “Walinibeba hadi kliniki, ambapo nilitumia siku tano.”

Tangu shambulio hilo, Tigist anasema ameshindwa kuondoka nyumbani kwake, akiwa amepooza kwa hofu ya wanaume na ulimwengu wa nje.

“Woga wangu hunizuia kwenda kazini… Kila ninapoona askari au wanaume wowote huwa naogopa na kujificha.”

Aliishia kuachana na maisha yake na kuvunja uchumba wake. Anasema hakuwahi kumwambia mchumba wake kwa nini au nini kilitokea.

Akiwa amezidiwa na kukata tamaa, Tigist alijaribu kujiua, lakini familia yake iliingilia kati kwa wakati na kumwokoa. Anasema kuwa ingawa amefikiria kujiua tangu wakati huo, ameahidi familia yake hatajaribu kujiua tena.

BBC ilikusanya data kutoka kwa vituo 43 vya afya huko Amhara, takriban asilimia 4% ya vituo vyote vya afya katika eneo hilo na vyanzo vingine vya matibabu ili kupata picha ya kile ambacho kimekuwa kikifanyika.

Katika vituo hivi, kulikuwa na ripoti 2,697 za ubakaji kati ya 18 Julai 2023 na Mei 2025. Watoto walio chini ya miaka 18 walichangia asilimia 45% ya visa hivyo.

Zaidi ya nusu ya waathiriwa walipimwa na kuambukizwa magonjwa ya zinaa (STIs), huku wengi wakiachwa wakiwa wajawazito na kuumia sana kisaikolojia.

Hata hivyo, wahasiriwa wengi wa unyanyasaji wa kijinsia hawaripoti uhalifu au kutafuta matibabu, wakiogopa unyanyapaa au kujifunza kwamba wanaweza kuwa wameambukizwa magonjwa ya zinaa au kupata mimba.

Kwa sababu hii, mtaalam mkuu wa afya, ambaye alizungumza na BBC kwa sharti la kutotajwa jina kutokana na wasiwasi wa kiusalama, anasema waathiriwa wanaofika kwenye vituo katika eneo la Amhara ni “wachache mno”.

Lemlem ni miongoni mwa wale ambao hawajawahi kuripoti ubakaji wao au kutafuta matibabu, akiogopa kujua kwamba anaweza kuwa na maambukizi ya zinaa, kama vile VVU.

Kijana huyo mwenye umri wa miaka 23 kutoka Gondar Kusini anasema wanajeshi wa serikali waliingia nyumbani kwake tarehe 6 Januari kuuliza habari, mazoezi ya kawaida ya jeshi.

Anasema alipokosa kuwapa walichotaka, askari mmoja alimbaka.

“Alinitisha, akisema: ‘Ukipiga kelele, risasi moja inakutosha,” Lemlem anasema.

“Nililia bila kukoma kwa mwezi mzima. Sikuweza kula. Nilichofanya ni kulia tu. Sikuweza kustahimili kutembea. Na niliugua sana.”

Anasema shambulio hilo limemfanya aondoke kanisani, ambapo anahofia huenda akazushiwa.

“Inachukiza kuzaliwa mwanamke. Kama ningekuwa mwanamume, wangeweza kunipiga na kuondoka – wasingeharibu maisha yangu hivi,” anasema Lemlem, akielezea jinsi kiwewe cha shambulio hilo kimemfanya ahisi kuwa mwanamke.

Madaktari ambao BBC ilizungumza nao wanasema kumekuwa na ongezeko kubwa la idadi ya waathiriwa wa unyanyasaji wa kingono ambao wamekuwa wakiwatibu tangu mzozo huo uanze.

“Wanafika wakitetemeka, wakiogopa hata kuzungumza,” daktari mmoja anasema.

Hata hivyo wale wanaojitokeza hawapendi kutaja washambuliaji wao na mara chache kutafuta haki, kwa sababu mzozo huo umesababisha kuvunjika kwa sheria na utaratibu. Badala yake, wengi wanaotafuta usaidizi wa matibabu hutoka kwa hofu ya ujauzito.

Wengine hutafuta matibabu muda mrefu baada ya kushambuliwa, ambapo baadhi ya dawa za magonjwa ya zinaa ambayo wameambukizwa, kama vile VVU, hazifanyi kazi tena.

Virusi vya UKIMWI mara nyingi vinaweza kuzuiwa kwa matibabu yanayoitwa post-exposure prophylaxis, lakini tu ikiwa inasimamiwa mara tu baada ya kujamiiana na mtu aliyeambukizwa.

Mtabibu mwingine anabainisha kuwa waathiriwa wengi wanasema hawawezi kupata matibabu mara moja kutokana na usumbufu wa usafiri na vizuizi vya barabara vilivyosababishwa na vita.

Tabibu mkuu anaonya wanahofia afya ya umma na mzozo wa kijamii unaweza kuwa unakaribia.

Kulingana na taarifa vituo vya afya vimekusanyika, vinasema kwamba “vimegundua dalili kwamba maambukizi ya VVU yanaweza kuongezeka na kwamba matatizo ya afya ya akili na kisaikolojia yanaweza kufikia viwango vya janga”, ikibainisha kuwa baadhi ya waathirika wamejaribu kujiua.

Takwimu kutoka wizara ya afya ya Ethiopia mwaka 2022 zilionyesha kuwa kiwango cha VVU katika eneo hilo kilikuwa karibu 1.1 kwa kila watu 100 – juu kuliko wastani wa kitaifa.

Wakati mashambulizi yamefanywa na pande zote mbili katika mzozo huo, wafanyakazi wa afya wanaripoti kuona visa vingi vinavyohusisha wanajeshi wa jeshi la Ethiopia kuliko wanamgambo wa Fano.

Mfanyakazi wa serikali aliyepata taarifa muhimu, ambaye alikubali kuzungumza kwa sharti la kutotajwa jina, pia aliunga kauli hiyo.

Matukio mengi ya ubakaji yaliripotiwa katika maeneo ya mijini ambako jeshi linaweka vituo na kudhibiti, hata hivyo wataalamu wanaeleza kuwa watu wanaoishi mijini wanapata matibabu bora hivyo kuna uwezekano mkubwa wa kupata msaada na kuripoti mashambulizi.

BBC haikuweza kuwahoji waathiriwa wowote wa mashambulizi ya wapiganaji wa Fano kutokana na upatikanaji mdogo wa maeneo ambapo wanamgambo hao wanakaa.

Mnamo Juni 2024, Ofisi ya Kamishna Mkuu wa Haki za Kibinadamu wa Umoja wa Mataifa iliripoti kwamba Jeshi la Ulinzi la Taifa la Ethiopia, ambalo linajumuisha jeshi, lilifanya unyanyasaji wa kijinsia, ikiwa ni pamoja na watoto wadogo, katika eneo la Amhara wakati wa vita na wanamgambo wa Fano.

BBC iliitaka wizara ya ulinzi ya Ethiopia kujibu madai hayo, lakini licha ya kusubiri kwa miezi kadhaa, hatujapata jibu.

Maombi ya BBC yaliyorudiwa ya kupata maelezo ya kina kutoka kwa mamlaka ya eneo pia hayakufaulu.

Kiongozi wa Fano, Asres Mare Damtie, aliiambia BBC kuwa kundi hilo halijui kuhusika kwa wapiganaji wake, akisema hakuna shutuma zozote zilizotolewa dhidi yao na linatekeleza adhabu kali, ikiwa ni pamoja na kifo, kwa wahalifu.

BBC imegundua kuwa uchunguzi ulioidhinishwa na serikali ukiongozwa na Chuo Kikuu cha Bahir Dar cha Ethiopia kuhusu unyanyasaji wa kingono dhidi ya wanawake unaohusiana na migogoro huko Amhara umeanza, huku matokeo ya uchunguzi yakitarajiwa kutolewa hadharani katika miezi ijayo.

Mnamo 2021, wakati jeshi na washirika wake – ambao wakati huo walikuwa pamoja na Fano – walikabiliwa na madai sawa na tabia yao katika mzozo wa Tigray, serikali ilishutumu matumizi ya ubakaji lakini ikapuuza madai hayo kama “ya upendeleo na dosari”.

Kufikia sasa, hakuna hatua rasmi ambayo imefichuliwa hadharani dhidi ya wahalifu.

Amnesty International imeibua wasiwasi juu ya kile inachoamini ni mtindo unaoendelea wa kutokujali katika jeshi la Ethiopia. “Hakuna jitihada za maana za kuwafikisha wahalifu katika haki,” anasema mtafiti wa kikanda wa shirika hilo, Haimanot Ashenafi.

“Bado wanapigana, bado wako nje bila kuwajibishwa kwa kile walichokifanya… waathirika ambao wamepitia ukatili huu wa kubadilisha maisha wanastahili haki.”

Kwa Enat, matokeo ya shambulio lake yamekuwa makubwa.

Mwezi mmoja baada ya shambulio hilo, alikimbia kijiji chake kutoroka kiwewe cha shambulio hilo.

Hapo ndipo alipogundua kuwa alikuwa mjamzito kutokana na ubakaji huo.

“Nilianza kutapika,” anakumbuka.

Alifikiria kutoa mimba, ambayo inaruhusiwa kisheria nchini Ethiopia hadi wiki 12 za ujauzito ikiwa mwanamke atabakwa, lakini aliogopa.

“Nilimwogopa Mungu, na nilimhurumia mama yangu. Je! ikiwa ningekufa wakati wa kutoa mimba, itakuwaje kwake?”

Alijifungua binti mapema Septemba baada ya siku tatu za uchungu.

Licha ya yale yaliyompata, Enat anamchukulia mtoto huyo kuwa ni “zawadi kutoka kwa Mungu”.

Lakini kwa sasa anaishi na jamaa na hawezi kufanya kazi kwani inamlazimu kumwangalia bintiye. Anahangaikia siku zijazo na jinsi atakavyomtunza mtoto wake na yeye mwenyewe.

“Ikiwa hii ndiyo inachukuliwa kuwa hai, basi ndiyo, ninaishi,” anaongeza.

Ikiwa wewe, au mtu unayemjua, ameathiriwa na masuala yaliyotolewa katika taarifa hii, maelezo ya mashirika yanayotoa taarifa na usaidizi yanapatikana katika BBC ActionLine.