-
- Author, Tyson Conteh
- Nafasi, Riporter
Huku familia nyingi zikiachwa na kiwewe kutokana na mauaji yanayohusishwa na mila za kichawi nchini Sierra Leone, BBC Africa Eye inachunguza wale wanaofanya biashara ya viungo vya mwili wa binadamu.
Onyo: Makala haya yana maelezo ambayo baadhi ya wasomaji wanaweza kutatizwa nayo.
Mama wa mvulana wa miaka 11 aliyeuawa kama sehemu ya mauaji yanayoshukiwa kuwa ya uchawi miaka minne iliyopita amesikitishwa na kwamba hakuna mtu ambaye amefikishwa mahakamani kwa kifo chake.
“Leo nina uchungu. Walimuua mtoto wangu na sasa kimya tu,” Sallay Kalokoh aliambia BBC Africa Eye, akielezea jinsi mtoto wake Papayo alivyopatikana akiwa ametolewa sehemu za mwili wake, ikiwa ni pamoja na viungo vyake muhimu, macho na mkono mmoja.
Alikuwa ameenda kuuza samaki sokoni na hakurudi tena.
Familia yake ilimtafuta kwa wiki mbili – na hatimaye kupata maiti yake iliyokatwakatwa chini ya kisima.
“Siku zote tunawaambia watoto wetu wawe waangalifu. Ikiwa unauza, usiende kwenye kona au kuchukua zawadi kutoka kwa wageni. Inatokea mara kwa mara katika nchi hii,” Bi Kalokoh alisema.
Mauaji haya katika mji wangu wa Makeni, katikati mwa Sierra Leone, yamenitesa kwani mara nyingi tunasikia taarifa za mauaji yanayohusishwa na uchawi, pia hujulikana kama juju, ambayo kamwe hayafuatwi au kuchunguzwa ipasavyo na mamlaka.
Katika kesi ya Papayo, polisi hawakuthibitisha hata kuwa ni “mauaji ya kiibada” – wakati mtu anauawa ili sehemu za mwili wake zitumike katika kile kinachoitwa mila ya uchawi na watendaji haramu wa juju.
Wanaahidi mambo kama vile ustawi na uwezo kwa wateja wanaolipa pesa nyingi kwa imani potofu kwamba sehemu za mwili wa binadamu zinaweza kufanya hirizi kama hizo ziwe na nguvu zaidi.
Lakini kutokana na mamlaka kutokuwa na rasilimali nyingi – kuna mtaalamu mmoja tu wa magonjwa katika nchi ambayo ina wakazi milioni 8.9 – mara nyingi haiwezekani kukusanya ushahidi unaohitajika kufuatilia wahalifu.
Imani katika uchawi pia imekita mizizi nchini Sierra Leone, hata miongoni mwa maafisa wengi wa polisi, kiasi kwamba mara nyingi kuna hofu ya kuendeleza kesi zaidi – na nyingi hazipatikani suluhu.
Lakini nilitaka kujua zaidi kuhusu biashara hii ya siri ya viungo vya mwili wa binadamu ambayo huacha janga baada yake.
Timu yetu ya BBC Africa Eye iliweza kupata watu wawili waliodai kuwa ni waganga wa juju na wakajitolea kupata sehemu za mwili kwa madhumuni ya tambiko.
Wote wawili walisema walikuwa sehemu ya mitandao mikubwa zaidi – na mmoja alijigamba kuwa alikuwa na wateja wenye nguvu kote Afrika Magharibi. BBC haikuweza kuthibitisha madai haya.
Mmoja wetu alijificha, akitumia jina Osman, kujifanya kuwa mwanasiasa aliyetaka kupata mamlaka kupitia dhabihu ya kibinadamu.
Kwanza tulisafiri hadi eneo la mbali la wilaya ya Kambia, kaskazini mwa nchi karibu na mpaka wa Guinea, ili kukutana na mwanamume anayefanya uchawi katika hekalu lake la siri – eneo la msituni ambapo alishauriana na wateja wake.
Akijiita Kanu, alivalia barakoa nyekundu iliyofunika uso wake wote ili kuficha utambulisho wake na alijivunia uhusiano wake wa kisiasa.
“Nilikuwa nikifanya kazi na wanasiasa wakubwa nchini Guinea, Senegal na Nigeria. Tuna timu yetu. Wakati mwingine wakati wa uchaguzi, usiku, mahali hapa pamejaa watu,” alidai.
Msimu wa uchaguzi unachukuliwa na baadhi ya watu kuwa wakati hatari hasa ambapo wazazi wameonywa kuwatunza watoto wao kwa sababu ya hatari kubwa ya kutekwa nyara.
Katika ziara ya pili, Kanu alijiamini zaidi na kumuonyesha Osman kile alichosema ni ushahidi wa biashara yake – fuvu la kichwa cha binadamu.
“Unaona hii? Hii ni ya mtu. Nimemkaushia. Ni fuvu la mwanamke. Natarajia mtu huyo achukue hii leo au kesho.”
Pia alituonyesha shimo nyuma ya kaburi lake: “Hapa ndipo tunatundika sehemu za binadamu. Tunachinja hapa, na damu inashuka pale … Hata watu wakubwa, wanapotaka madaraka, njooni hapa. Ninawapa wanachotaka.”
Wakati Osman alipotaja kwamba alitaka viungo vya mwanamke vitumike katika tambiko, Kanu alianza harakati zake: “Bei ya mwanamke ni 70m leones [£2,500; $3,000].”
Tukiwa na wasiwasi wa kutoweka mtu yeyote hatarini, hatukukutana na Kanu tena. Huenda alikuwa tapeli, lakini tulikabidhi ushahidi wetu kwa polisi wa eneo hilo ili kuchunguza zaidi.
Wanaume hao wakati mwingine hujiita waganga wa mitishamba, jina ambalo hupewa waganga wanaotumia dawa za kienyeji ambazo mara nyingi hutengenezwa kutokana na mimea ya kienyeji kutibu magonjwa ya kawaida.
Takwimu za Shirika la Afya Ulimwenguni zinaonyesha kuwa Sierra Leone – ambayo ilikumbwa na vita vya kikatili vya wenyewe kwa wenyewe katika miaka ya 1990 na katikati mwa janga la Ebola muongo mmoja uliopita – ilikuwa na takriban madaktari 1,000 waliosajiliwa mwaka 2022, ikilinganishwa na makadirio yaliyoripotiwa ya waganga wa jadi 45,000.
Watu wengi katika taifa hilo la Afrika Magharibi huwategemea waganga hawa, ambao pia husaidia katika masuala ya afya ya akili na kuwatibu wagonjwa wao katika madhabahu ambapo kuna kipengele cha mafumbo na mizimu inayohusishwa kitamaduni na ufundi wao na tiba wanazouza.
Sheku Tarawallie, rais wa Baraza la Waganga wa Jadi la Sierra Leone, anasisitiza kwamba wanaume wa juju “ya kishetani” kama Kanu wanawapa waganga jina baya.
“Tunajaribu sana kusafisha sura yetu. Mtu wa kawaida haelewi, kwa hivyo wanatuweka kama waganga wabaya wa mitishamba. Samaki mmoja anayeoza anaweza kuharibu kundi la samaki… Sisi ni waganga, sisi si wauaji,” aliiambia BBC Africa Eye.
Bw Tarawallie kwa kweli anajaribu kufanya kazi na serikali na shirika lingine lisilo la kiserikali kufungua kliniki ya dawa za asili kutibu wagonjwa.
Ni wale wenye uchu wa madaraka na pesa ambao mara nyingi walikuwa nyuma ya mauaji ya kiibada, aliamini.
“Mtu anapotaka kuwa kiongozi … anatumia kiungo kutoka kwa mwili wa mwanadamu. Wanamtumia kama dhabihu. Wanachoma watu, na kutumia majivu yao kujipatia madaraka. Wanatumia mafuta yao kujipatia madaraka.”
Idadi ya mauaji ya kiibada nchini Sierra Leone, ambako watu wengi wanajitambulisha kuwa Waislamu au Wakristo, haijulikani.
“Katika nchi nyingi za Kiafrika, mauaji ya matambiko hayarekodiwi rasmi kama aina tofauti au ndogo ya mauaji,” Emmanuel Sarpong Owusu, mtafiti katika Chuo Kikuu cha Aberystwyth cha Uingereza, aliiambia BBC.
“Mengine yameainishwa vibaya au kuripotiwa vibaya kama ajali, vifo vinavyotokana na mashambulizi ya wanyama pori, kujiua, vifo vya asili… Wahalifu wengi – labda 90% – hawakamatwi.”
Tulipompata mshukiwa mwingine wa kuuza viungo vya mwili, alikuwa katika kitongoji cha mji mkuu, Freetown, kiitwacho Waterloo, ambacho kinajulikana kwa matumizi mabaya ya dawa za kulevya na uhalifu mwingine.
“Siko peke yangu, nina waganga wa mitishamba hadi 250 wanaofanya kazi chini ya bendera yangu,” mtu anayejiita Idara alimwambia Osman, ambaye alikuwa amejificha tena na amevaa kamera ya siri.
“Hakuna sehemu za binadamu ambazo hatufanyi kazi nazo. Mara tunapoitisha kiungo maalum cha mwili, basi wanaleta. Tunashirikiana kikazi,” Idara alisema.
Aliendelea kueleza jinsi baadhi ya washirika wake walivyokuwa wazuri katika kukamata watu – na katika ziara ya pili ya Osman alicheza ujumbe wa sauti kutoka kwa mmoja wao ambaye alidai alikuwa wamejitayarisha kuanza kwenda nje kila usiku kutafuta mwathiriwa.
Osman alimwambia asiendelee lakini baadaye alipopigiwa simu na Idara akidai kuwa timu yake imemtambua mwathiriwa, tuliwasiliana na Kamishna wa Polisi Ibrahim Sama.
Aliamua kuandaa msako – lakini akasema maafisa wake hawatafanya hivyo bila kuhusika kwa Bw Tarawallie, ambaye mara nyingi huwasaidia polisi katika operesheni kama hizo.
“Tulipopata taarifa za kiintelijensia kwamba kuna mganga hatari anayeendesha madhabahu, tunashirikiana na waganga wa kienyeji,” alisema ofisa wa uvamizi huo, Mrakibu Msaidizi Aliu Jallo.
Aliendelea kueleza imani za ushirikina ambazo baadhi ya maofisa wanazo kuhusu kukabiliana na waganga waharibifu wa mitishamba: “Sitakwenda na kuchochea hali. Najua wana nguvu zao ambazo ziko nje ya ufahamu wangu.”
Baada ya Idara kukamatwa – kugunduliwa akiwa amejificha kwenye paa akiwa ameshika kisu – Bw Tarawallie alianza kupekua mali hiyo ili kutafuta ushahidi, akisema kulikuwa na mifupa ya binadamu, nywele za binadamu na mirundo ya uchafu kutoka makaburini.
Hii illitosha kwa polisi kuwakamata Idara na wanaume wengine wawili, ambao walishtakiwa mwezi Juni kwa kufanya uchawi pamoja na kumiliki silaha za jadi zinazotumika katika mauaji kwa ajili ya matambiko. Walikana mashitaka hayo na tangu wakati huo wamepewa dhamana, huku uchunguzi zaidi ukiendelea.
Kwa vile hatukuwahi kusikia tena kutoka kwa polisi huko Kambia kuhusu Kanu, nilijaribu kumpigia simu mwenyewe ili kumhoji moja kwa moja kuhusu madai hayo , lakini hakupatikana.
Kuna nyakati ambapo hata kesi za hali ya juu zinaonekana kukwama. Miaka miwili iliyopita, mhadhiri wa chuo kikuu alitoweka mjini Freetown na mwili wake baadaye ukapatikana ukiwa umezikwa katika kile ambacho polisi wanasema kilikuwa kihekalu cha mganga wa mitishamba huko Waterloo.
Kesi hiyo ilirejeshwa Agosti 2023 na hakimu katika Mahakama Kuu kwa ajili ya kusikilizwa, lakini vyanzo viwili vimeiambia BBC kuwa hadi sasa haijafuatiliwa na wale waliozuiliwa na polisi wameachiliwa kwa dhamana.
Familia yangu inakabiliwa na vizingiti sawa na hivyo kupata haki. Mnamo Mei, wakati wa uchunguzi wetu wa BBC, binamu yangu Fatmata Conteh mwenye umri wa miaka 28 aliuawa huko Makeni.
Mtengeneza nywele na mama wa watoto wawili, mwili wake ulitupwa siku moja baada ya siku yake ya kuzaliwa kando ya barabara ambapo mkazi mmoja aliambia BBC miili mingine miwili ilipatikana katika wiki za hivi karibuni.
Meno yake kadhaa ya mbele hayakuwepo, na hivyo kusababisha jamii kuamini kuwa ni mauaji kwa ajili ya tambiko.
“Alikuwa mwanamke ambaye hakuwahi kumdhuru mtu. Alikuwa mwenye amani na mchapakazi,” alisema mombolezaji mmoja wakati familia, marafiki na wafanyakazi wenzake walipokusanyika kwa ajili ya mazishi makubwa kwenye msikiti wa eneo lake.
Huenda tusijue nia ya kweli ya mauaji ya Fatmata. Familia ililipia mwili wake kusafirishwa hadi Freetown kwa uchunguzi – jambo ambalo mamlaka haikuwa na uwezo wa kufanya – lakini uchunguzi wa maiti haukukamilika na hakuna mtu aliyekamatwa.
Kama ilivyo kwa mama Papayo, kutochukuliwa kwa adhabu dhidi ya wahusika na kuhisi kutelekezwa na polisi kunachochea hofu na woga katika jamii maskini kama ya Makeni.