Upatanishi wa Waarabu katika mzozo wa Iran na Marekani; Mohammed bin Salman anatafuta nini?

Katika siasa za kimataifa, kuna msemo kwamba ‘adui wa sasa kwa wakati mwingine anaweza kuwa tatizo dogo ikilinganishwa na mzozo wa kesho’. Kauli hii labda ndiyo maelezo sahihi zaidi ya hali ya sasa ya eneo la Mashariki ya Kati baada ya vita vya siku 12 kati ya Iran na Israel; ambapo pengine hofu ya kesho isiyo na uhakika na hofu ya kukabiliana na taifa ambalo limeweza kudhoofisha wapinzani wakuu katika eneo hilo zinafanya nchi za Kiarabu kujitokeza ili kuumaliza au angalau kudhibiti kiini cha moto ambao unahusisha mivutano kati ya Iran, Marekani na Israel.

Wachambuzi wengi wanaziona juhudi za Saudi Arabia na nchi nyingine za Kiarabu kujikita zaidi katika “usalama, uchumi, na hali ya kisiasa” kuliko “juhudi za misaada ya kibinadamu.”

Hata hivyo, mabadiliko ya hivi karibuni ya siasa za kikanda hayawezi kuangaliwa katika jicho moja tu, kuna mambo mengi ambayo yamechangia katika kuunda mtazamo mpya wa nchi za Kiarabu.

Maafisa wa Iran wanasisitiza kuwa uwezo wake wa kijeshi “haujadhoofika” kufuatia mashambulizi ya Israel na Marekani katika vita vya siku 12, na kwamba mashambulizi ya hivi karibuni hayajaleta athari kubwa katika uwezo wa Tehran. Lakini nje ya mipaka ya Iran, msimamo wa nchi hiyo unaonekana kutazamwa kwa njia tofauti kabisa.

Wataalamu na wachambuzi wengi wa masuala ya kijeshi wa nchi za Magharibi wanaamini kuwa mashambulizi ya Israel na Marekani katika vita vya siku 12 yalikuwa pigo kubwa na lisiloweza kurekebishwa kwa nguvu za kijeshi za Iran.

Wanaamini kwamba mashambulizi haya yatadhoofisha kwa kiasi kikubwa nafasi ya taifa ambalo ushawishi wake katika kanda hiyo, ikijulikana kama “Kitovu cha Imani ya Shia,” ilikuwa hadi hivi karibuni ikizipa wasiwasi mkubwa serikali za Kiarabu katika eneo hilo, na mashambulizi haya kugeuza taifa hilo kuwa lenye majeraha ya vita.

Mtazamo wa uchambuzi huu ni kwamba baada ya vita na Israel, kipaumbele cha Tehran kimebadilika kutoka “kupanua ushawishi wake katika ukanda huo” na kuwa wa kindani kabisa “kushikilia Maisha ya taifa.” Mabadiliko ambayo, kwa mtazamo wa serikali za Kiarabu, yana matokeo mawili: kwanza, tishio la Iran halitathminiwi tena kuwa la haraka na la ziku za karibuni kama zamani na mfumo wake umebadilika; na pili, Iran iliyodhoofika inaweza kukosa udhabiti ndani ya nchi na hivyo kinachotokea ndani ya taifa hilo kikaongeza uwezekano wa kitu ambacho hakiwezi kutabirika.

Katika mahusiano ya kimataifa, wakati hakuna mfumo wa kuzuia hatua zinazochukuliwa na nchi mbalimbali, nchi yoyote inayopata nguvu zaidi huwatia nchi zingine wasiwasi.

Mashambulizi ya Israel katika vita hivyo vya siku 12 yalidhihirisha uwezo wake wa kufanya mashambulizi ya kina, sahihi na ya haraka popote pale Mashariki ya Kati, tishio ambalo limeibua wasiwasi mkubwa miongoni mwa mataifa ya Kiarabu. Tishio hili limezidishwa haswa baada ya shambulio dhidi ya Qatar la kuwalenga wapatanishi wa Hamas huko Doha.

Hamidreza Azizi, mtafiti wa masuala ya uhusiano wa kimataifa anasema hivi kuhusiana na suala hilo: “Shambulio la Israel dhidi ya Qatar lilibadilisha mtazamo wa Waarabu kuhusu maendeleo ya kieneo na mivutano kati ya Iran na Israel. Aidha, nchi za Kiarabu zina wasiwasi kuhusu mabadiliko ya ushawishi wa madaraka katika eneo hilo, na juhudi zao za kupatanisha Tehran na Washington zinaweza kutathminiwa kwa mtazamo huu.”

Uwezo mkubwa wa kijasusi wa Israeli uliokita hadi ndani kabisa ya nchi za eneo hilo ulizua hofu kubwa katika eneo lote la Mashariki ya Kati, na labda kwa sababu hii, “hofu ya Iran” pia imetoa nafasi ya “hofu ya Israel.”

Kwa hakika, mashambulizi ya Israel dhidi ya Qatar na matamshi yaliyofuata ya Waziri Mkuu wa Israel Benjamin Netanyahu kwanza yalizionya nchi za Kiarabu kwamba hakuna hata moja kati yao iliye salama dhidi ya mashambulizi yanayoweza kutokea ya Israel; pili, Israel ilivuka mstari mwingine na kuonyesha kuwa haiogopi kufanya oparesheni hata katika nchi za washirika wa Marekani; na tatu, hatua hii ilituma ishara kwa Doha na Riyadh kwamba mzozo wa Iran na Israel unaweza kuwahusisha moja kwa moja.

Inaonekana kwamba msururu wa matukio haya umezifanya Saudi Arabia, Qatar na Misri kukiri kuwa Israel ina nguvu kubwa mno kuweza kudhibitiwa kwa sasa, na kwamba uwezekano wa Tel Aviv wa kujihusisha tena na oparesheni hatari katika siku zijazo bado upo.

Mabadiliko haya katika mtazamo wa nchi za Kiarabu kuhusu “asili na chanzo cha tishio” yanaweza kuonekana kama fursa kwa Iran na tishio kwa Israel. Kwa miaka mingi, Iran ilikuwa tishio muhimu zaidi kwa nchi hizi, lakini sasa kipaumbele cha usalama wa serikali za Kiarabu umehashiwa kwa Israel, na hatua zake za baadaye zitafuatiliwa kwa ukaribu zaidi.

Baadhi ya wachambuzi wanaamini kwamba Iran inaelekea kuwa na “mfumo ulioporomoka.” Wanaamini kwamba changamoto kama vile shinikizo la vikwazo vya kiuchumi, ukosefu wa ajira, bei za juu za bidhaa, uhaba wa maji, umeme na gesi, athari za kisaikolojia za vita vya siku 12, maandamano mengi, ufisadi wa kimfumo katika muundo wa uongozi, na kuporomoka kwa uwezo wa kiutawala kunaashiria kwamba mtazamo wa “mfumo ulioshindwa” katika nchi hiyo una ukweli.

Katika mazingira, nchi za Kiarabu kama vile Saudi Arabia, Qatar na UAE zina wasiwasi kwamba uwezekano wa kusambaratika kwa Iran au hata kudhoofika kwa kiasi kikubwa na ukosefu wa ufanisi wa serikali ya Iran katika kuhakikisha usalama wa nchi hiyo zitasababisha machafuko, ambayo yanaweza kuenea katika nchi jirani.

Wakati huo huo, ikiwa Iran ingejipata katika hali ya ukosefu wa utulivu usioweza kudhibitiwa, itakuwa vigumu sana kwa serikali za Kiarabu zilizo imara kutabiri tabia ya watawala wa Tehran.

Barry Buzan, mmoja wa wasomi mashuhuri wa masomo ya usalama, anaelezea katika “Nadharia ya Maswala ya Usalama ya Kikanda” kwamba “Usalama wa nchi katika eneo fulani unategemea masuala mengine, na matukio yoyote ya usalama, kama vile vita, au mapinduzi katika nchi moja, yataathiri eneo hilo lote moja kwa moja.”

Katika ziara ya Mohammed bin Salman mjini Washington, pande hizo mbili zilifikia makubaliano makubwa ya kijeshi. Kwa mujibu wa Rais Donald Trump, Marekani itaiuzia Saudi Arabia ndege za kivita za kisasa aina ya F-35.

Sehemu ya mkakati huu inaweza kutokana na wasiwasi wa Riyadh kuhusu hatua za Tel Aviv katika miaka ya hivi karibuni. Lakini mwana mfalme huyo mchanga wa Saudia hajasahau uhasama wake wa miaka mingi na Tehran na changamoto alizokumbana nazo hasa kutokana na kundi linaloungwa mkono na Iran nchini Yemen.

Wakati huo huo, nchi za Kiarabu katika eneo hilo zina wasiwasi kwamba “Iran iliyokata tamaa inaweza kuteketeza eneo zima.”

Hamidreza Azizi anasema: “Sauti zinazounga mkono kufungwa kwa mlango wa bahari wa Hormuz na kuzishambulia nchi za Kiarabu na haja ya kufuata misimamo ya kiuadui zaidi zimesikika mara kadhaa hapa Tehran. Wafanya maamuzi katika nchi za Kiarabu lazima wazitambue fikra hizo nchini Iran na wazizingatie katika utungaji wao wa sera.”

Wachambuzi wengine wanaamini kwamba ikiwa viongozi wa serikali ya Iran wanahisi kwamba wanafeli, “kuna uwezekano kwamba watataka kuliteketeza moto eneo lote.” Kwa hiyo, upatanishi wa Waarabu kati ya Tehran na Washington kwanza utasimamia mashinikizo dhidi ya Iran, pili, kuwazuia viongozi wa Jamhuri ya Kiislamu wasihisi kwamba wanaelekea hatua ya kupoteza tena, na tatu, kuweka wazi nia njema ya viongozi wa Kiarabu kwa viongozi wa Iran na kupunguza hatari ya Iran kuzishambulia nchi za Kiarabu katika mgogoro ujao.

Mashariki ya Kati ya leo, na haswa eneo la Ghuba ya Uajemi, haifanani na ile ya miaka ya 1960 na miaka ya awali ya 70. Viongozi wa Ghuba ya Uajemi kwa muda mrefu wameanza kutumia mifumo mingine ya kiutawala, na kwa mtindo huu mpya, mvutano wowote, migogoro, au machafuko katika eneo hilo ni tishio kwa mipango yao ya maendeleo.

Ikizingatiwa Kombe la Dunia la Wanaume lililopita liliandaliwa nchini Qatar, na Saudi Arabia itakuwa mwenyeji wa tamasha hilo kubwa zaidi la kandanda duniani mnamo 2034, inaeleweka jinsi ilivyo muhimu kwa nchi hizi kujikinga dhidi ya mvutano wowote na tishio la kikanda.

Takriban waangalizi wote wanakubaliana kwamba miradi ya kimkakati kama vile Dira ya Saudi Arabia 2030 na Dira ya 2050 ya UAE itasalia kuwa ndoto ikiwa hakutakuwa na amani ya kweli.

Kwa sababu hiyo, jambo hili linaweza kutoa azma nyingine ya kujaribu kupatanisha Iran na Marekani.

Mwisho wa mvutano kati ya Iran na Marekani ni ushindi kwa nchi zote za Kiarabu

Kutokana na mambo haya yote, wanasiasa wa Kiarabu wanaonekana kukiri kwamba hakuna haja ya kusubiri mambo yaende tu na kukose kuwa na mustakabali wenye uhakika, mustakabali ambao gharama zake ni kubwa na nzito zaidi. Kwa mtazamo huu, juhudi za kutatua au angalau kudhibiti mivutano kati ya Iran na Marekani zinawapa manufaa makubwa zaidi.

Hata hivyo, matokeo ya awamu kadhaa za mazungumzo kati ya Tehran na Washington huko Muscat na Roma kwa mara nyingine tena yalionyesha kwamba kuna vikwazo vikubwa vya kuendeleza mchakato huo na kwamba huenda juhudi hizo zinaweza kukosa kuafikia matokeo yanayotarajiwa au hata kukosa kuzuia vita.

Kwa mantiki hiyo, tathmini ya mafanikio ya juhudi hizi zinafaa kuchukuliwa kwa tahadhari. Lakini wasiwasi, maslahi ya pamoja, na hofu ya pamoja ya mustakabali usio na uhakika na hatari katika Ghuba ya Uajemi vinasababisha baadhi ya miji mikuu ya Kiarabu kuendelea kufuata njia ya diplomasia.

Kwa sababu hiyo, haitakuwa jambo la kushangaza kuona kwamba katika wiki au miezi ijayo vyombo vya habari vikiripoti kuanza kwa duru mpya ya mazungumzo kati ya Iran na Marekani katika mojawapo ya miji mikuu ya nchi Kiarabu.