Afrika na zimwi la mapinduzi yasiyoisha

Kila uchwao, habari za jeshi kuchukua uongozi sehemu mbalimbali za Afrika zimekuwa jambo lisilotia mshangao tena. Kwa kasi ambayo haijawahi kuonekana kwa miongo kadhaa, bara linaingia tena katika mzunguko wa misukosuko ya kijeshi licha ya hatua zilizowahi kupigwa kuelekea uthabiti wa kisiasa.

Kulikuwa na takribani mapinduzi 130 katika nchi 36 za Afrika tangu mwaka 1952, muda mfupi kabla mataifa ya Afrika kuanza kupata uhuru kutoka kwa utawala wa kikoloni. Katika kipindi cha miaka mitano iliyopita pekee, kumekuwa na takribani mapinduzi 10.

Kwa miaka minne iliyopita, Afrika Magharibi imegeuka kitovu cha migogoro ya kisiasa na mapinduzi ya kijeshi yaliyozidi kasi. Msururu wa matukio umeonesha jinsi uthabiti wa kisiasa ulivyoanza kuyumba tena katika eneo hili.

Nchini Mali, jeshi lilichukua mamlaka mara mbili mfululizo, mara ya kwanza mwaka 2020, na tena mwaka 2021 likivunja serikali iliyokuwepo na kuanzisha kipindi kipya cha mpito kisicho na uhakika.

Mwaka 2021 huko Guinea, Rais Alpha Condé alipinduliwa baada ya kutafuta muhula wa tatu wa urais, hatua ambayo ilizua migogoro ya kisiasa na kuibua upinzani mkubwa kutoka kwa wananchi na jeshi.

Mwaka 2022, Burkina Faso nayo ilikumbwa na misukosuko miwili ya kijeshi ndani ya miezi 12 pekee, hatua iliyodhihirisha kudorora kwa uthabiti wa usalama na imani kwa serikali ya kiraia.

Huko Niger mwaka 2023, Rais Mohamed Bazoum aliondolewa madarakani na walinzi wake wenyewe, tukio lililohamisha mizani ya siasa za Sahel na kuibua wasiwasi mpana kuhusu mustakabali wa eneo hilo.

Mwaka huo huo Gabon, Ali Bongo akazuiliwa muda mfupi baada ya kutangazwa mshindi wa uchaguzi uliotajwa kuwa na utata, na jeshi likachukua uongozi na kusimamisha taasisi za kiraia.

Na mwaka huu tu 2025, nchini Madagascar, jeshi lilimkabidhi madaraka Kanali Michael Randrianirina kufuatia maandamano ya vijana yaliyotikisa utawala uliokuwepo, na hivyo kuiingiza nchi hiyo kwenye orodha ya mataifa yanayopitia mabadiliko ya kijeshi.

Sasa, Guinea-Bissau nayo inaingia kwenye orodha baada ya milio ya risasi kutikisa Bissau na jeshi kutangaza “kurejesha utulivu,” huku viongozi wa juu wakiripotiwa kuzuiliwa.

Mlolongo huo unaonesha wazi kuwa bara linaangukia tena katika enzi za misukosuko iliyodhaniwa kumalizika miaka ya 1990 na 2000.

Ingawa mazingira ya kila nchi hutofautiana, sababu na kiini zinafanana. Kwa miaka ya ukoloni, mapinduzi yanaweza kuonekana yalikuwa na maana zaidi kuliko sasa kutokana na namna wakoloni walivyotutawala kwa dhulma. Lakini bado dhulma hazijaisha, tofauti ni kwamba sasa dhulma zinafanywa na wazawa wenyewe.

Sababu za wakati huo na sasa zinafanana kwa kiasi ila kwa mazingira tofauti. Ukoloni unaendelea katika nchi nyingi za Afrika, makundi kadhaa ya watawala yakiamini yana uwezo pekee wa kutawala na vizazi vyao na kuendesha mataifa yao wanavyotaka wao si kwa mahitaji ya wanaowaowatawala.

Kwanza, mivutano ya kisiasa na chaguzi zenye utata imekuwa kichocheo kikuu. Katika nchi kama Gabon, Niger, Guinea na Burkina Faso, mapinduzi yalijengeka juu ya malalamiko ya wizi wa kura na mifumo dhaifu ya uchaguzi.

Pili, jeshi kujiweka kama mwokozi. Nchi nyingi zina taasisi dhaifu za kiraia, zenye uwezo mdogo wa kusimamia serikali. Jeshi, likijiona lina nguvu na nidhamu, hujiona lina wajibu wa “kusafisha mfumo.”

Tatu, hali ngumu ya kijamii na kiuchumi umasikini, rushwa, ubinafsi wa kisiasa, ukosefu wa ajira, huduma duni vimeijenga dhana miongoni mwa wananchi kwamba njia ya kawaida haiwasaidii tena.

Wataalamu wa siasa za Afrika, akiwamo Ezekiel Kamwaga, wamewahi kubainisha kuwa kukosekana kwa uhusiano kati ya raia na viongozi, pamoja na kukandamizwa kwa demokrasia, kunawasukuma wananchi kutafuta njia mbadala.

Katika mkutano na waandishi wa habari jioni ya Novemva 28, 2025, Rais Paul Kagame wa Rwanda alisema anaamini kwamba pale mapinduzi yanapotokea katika nchi fulani, “inamaanisha kuna tatizo mahali hapo ambalo watu wake hawazungumzi, au hawalipi uzito unaostahili…”

Katika ukanda wa Sahel, changamoto za usalama zimeongeza tatizo. Burkina Faso, Mali na Niger wametumia hoja ya “kupambana na ugaidi” kama msingi wa kuhalalisha mapinduzi.

Kwa mbali, zipo pia mvutano wa nguvu za kimataifa Ufaransa, Marekani, Urusi ambazo zimekuwa zikihusishwa na kuongeza misuguano ya ndani.

Kwa jumla, mapinduzi huwa kioo kinachoakisi mifumo iliyochoka, taasisi dhaifu, na viongozi wasiosikia sauti za wananchi.

Mchambuzi na mtaalamu wa masuala ya usalama Afrika, Francis Tazoacha anahoji “Je, hii ni ishara kwamba demokrasia haiwezi kufaulu barani Afrika, au kwamba wanasiasa wamepita juu ya bustani za demokrasia ya Afrika, au kwamba ushawishi wa kigeni wa kikoloni barani Afrika, kama mdudu hatari, unajaribu kuchukua mateka Afrika hadi kuanguka kwa maslahi yake binafsi?.. jibu lake linapepea kwenye upepo.”

Katika miji kadhaa barani Afrika kutoka Niamey hadi Conakry wananchi waliwahi kushangilia majeshi yalipochukua madaraka. Hili limeibua swali kubwa: Kwa nini baadhi ya wananchi huliona jeshi kama tiba badala ya tatizo?

Kwa sehemu kubwa, ni kwa sababu wanasiasa hawasikii, hawawajibiki, na mara nyingi hutumia demokrasia kama pazia.

Chaguzi zimegeuka kuwa taratibu zisizobadili chochote: tume dhaifu, upinzani kukandamizwa, urithi wa madaraka kwa familia, na ukiritimba wa vyama vinavyotawala.

Njia za kupinga matokeo mahakamani pia zina ukakasi. Mahakama nyingi hazina uhuru wa kweli, na vyombo vya usalama mara nyingi huonekana kama viko upande wa watawala.

Katika mazingira hayo, kizazi kipya cha vijana, ambacho ndicho wengi barani, kinaona kukosa nafasi, ukosefu wa ajira, na ukosefu wa matumaini. Kwao, jeshi huonekana kama njia ya haraka ya kuvunja mkwamo.

Binafsi nimezaliwa na kuishi Zanzibar, iliyotokana na mapinduzi ya Januari 1964 yaliyomuondoa Sultan Jamshid bin Abdullah. Kwa wakati huo, mapinduzi yalikuwa lazima, je kwa sasa nchi za Afrika zinajitawala, kuna ulazima wa mapinduzi? kuna faida zaidi au hasara?

Watafiti Jonathan Powell na wenzake kupitia utafiti wao walioupa jina la Studies in Comparative International Development unaonyesha kati ya mwaka 1950 mpaka 2014, wenye nia ya mapinduzi waliheshimu mamlaka ya mashirika ya kikanda kama vile AU na jumuiya za kikanda (RECs) kupitia kupitisha na kutekeleza adhabu zilizo wazi kwa wanaokiuka misingi.

Ingawa heshima hii hakusaidia sana kuzima kabisa majaribio ya mapinduzi Afrika, kwa kuongeza gharama kwa wale wanaopanga kufanya mapinduzi, msimamo wa pamoja wa mashirika ya kikanda huenda umezuia mengi zaidi yasitokee.

Ziko faida za mabadiliko yanayoliliwa lakini historia inaonyesha kuwa mara chache mapinduzi huleta suluhisho la kudumu. Uchumi hudorora, nchi huwekewa vikwazo, haki za kiraia hupungua, jeshi huingia kwenye siasa kwa muda mrefu na pia mifumo ya kikatiba huvunjwa bila uhakika wa kujengwa kwa uthabiti.

Kwa Rais Kagame, kuna mapinduzi mazuri na mapinduzi mabaya.

Amesema kuwa mapinduzi mabaya zaidi ni yale yanayofanywa kwa nguvu pekee na bila sababu, “Mimi ningeyaunga mkono… hadi pale wale walioyafanya watakapothibitisha kwamba wanafanya mabadiliko ya kweli.”

“Lakini ukija na kufanya yale yale waliyofanya uliowaondoa, au hata mabaya zaidi, basi umefanya nini kwao? Na wewe pia unastahili kuondolewa.”

Walau Ibrahim Traore, kiongozi wa kijeshi alichukua madaraka mnamo Septemba 2022, akimng’oa Paul-Henri Damiba kwa kile alichokitaja kuwa “kutoweka kipaumbele kwa maslahi ya taifa na kupuuza vita dhidi ya ugaidi.” Tangu wakati huo, ameibuka kama kiongozi anayependwa sana si tu na watu wa Burkina Faso, bali pia na Waafrika wengi waliokata tamaa na viongozi wa kidemokrasia wanaotumia uhuru kama kichaka cha kujineemesha.

Kwa muda mfupi, Traore ameanzisha sera za kiuchumi za kujitegemea, kuimarisha vita dhidi ya ugaidi kwa msaada wa jamii, na kuhamasisha uzalendo miongoni mwa vijana. Katika hotuba yake ya Novemba 2023, alisema: “Afrika haiwezi kuwa huru mpaka waafrika waache kuwa na woga mbele ya mataifa ya Magharibi.”

Lakini hali bado tete kiusalama Burkina Faso kama ilivyo Niger na Mali, bado zinapambana na usalama; Sudan imeingia vitani; Guinea na Gabon bado ziko hatua za mpito.

AU pia inaonekana haina uwezo wa kuzuia mfululizo huu. Wachambuzi kama Fidel Amakye Owusu na taasisi ya ISS wanaamini kuwa adhabu ya “kusimamishwa uanachama” haiwazuii wanajeshi, na mara nyingi inaathiri wananchi zaidi.

Kwa maneno ya Owusu: “Ni wazi kuwa AU haina nguvu ya kuingilia moja kwa moja masuala ya ndani; mataifa binafsi yana nguvu kuliko umoja wenyewe.”

Matokeo yake, bara linaendelea kusukumwa katika mizunguko ya mapinduzi isiyokoma.

Pengine mpaka pale viongozi wa kisiasa watakaposikiliza raia, kuimarisha taasisi, na kujenga misingi thabiti ya utawala wa sheriazimwi la mapinduzi litaendelea kulirudia bara hili likibadilisha sura kila baada ya miaka michache.