‘Ilikuwa kuzimu’: Simulizi ya shambulio la Israel katika gerezani la Evin

“Kwangu mimi, kuzimu haikuwa wakati Israel iliposhambulia, kuzimu ilikuwa wakati ambao hawakutufungulia mlango wa [seli].”

Hii ndio simulizi ya Motaharah, mwanaharakati wa kisiasa aliyefunguliwa karantini (aloke soli) katika Kitengo cha 209 wakati Gereza la Evin lilipokabiliwa na shambulio la Israel.

Motahara Ghoney aliambia BBC Idhaa ya Kiajemi katika mahojiano maalum kwamba alidhani maisha yake yameishia pale giza la kivuli cha kiyama lilipopamba gereza na sauti ya milipuko mfululizo.

Wakati huo, yeye na wafungwa wenzake walipiga mlango wa seli zilizofungwa, kuzingirwa na moshi na giza, lakini walinzi hawakufungua.

Mnamo 2 Julai 1404 (Kalenda ya Hijri), siku ya mwisho ya vita kati ya Israel na Iran, mji mkuu wa Iran ulikuwa chini ya mafuriko ya makombora ya anga.

Gereza la Evin lilikuwa miongoni mwa taasisi lengwa ambayo Waziri wa Ulinzi wa Israel, Israel Katz, alizitaja kama “alama za ukandamizaji wa serikali katikati ya Teheran.”

Mfungwa wa kisiasa wa zamani, ambaye hakutaka kutajwa jina, ambaye alikuwemo karibu na Evin wakati wa shambulio, aliambia BBC:

“Kila mtu aliyekaa gereza la Evin hata siku moja ameota kufungua milango na kupata uhuru, lakini shambulio lililolenga mlango wa Evin liligeuza ndoto hiyo kuwa kaburi la kusikitisha.”

Mbali ya hayo, gereza lilikuwa tupu kwa miezi karibu miwili baada ya shambulio, kwani uharibifu ulikuwa mkubwa kiasi kwamba, kulingana na mkuu wa Shirika la Magereza, wafungwa wote walihamishwa gerezani.

Jeshi la Israeli lilitangaza siku hiyo ya shambulio lililolenga Gereza la Evin kuwa ni kwa ajili ya “operesheni za ujasusi, ikiwemo kupambana na ujasusi dhidi ya serikali.” Walisema shambulio hilo lilifanywa “kwa usahihi ili kupunguza madhara kwa raia walioko gerezani.”

Tayari imepita siku mia moja tangu shambulio na Evin imekuwa eneo lenye vifo vingi zaidi kwa raia kati ya maeneo yaliyorushwa shambulio katika vita vya siku 12 kati ya Israel na Iran.

Mahakama ya Iran inasema raia 80 waliuawa, na baadhi ya majina ya marehemu bado hayajulikani.

Idadi ya majengo na sehemu zilizoathirika ni kubwa.

Idara ya uchunguzi wa ukweli ya BBC Persian imepata maelezo mapya ya shambulio hilo kwa kuchunguza picha za satelaiti, video, na ushuhuda wa waliokuwepo ulibaini kwamba angalau maeneo sita ndani ya gereza yalishambuliwa, na majengo 28 yaliharibiwa yakiwemo mlango mkuu, makazi ya wanajeshi, zahanati, majengo ya kitengo cha usalama, ukumbi wa mikutano, na mahakama zilizo ndani ya muungano wa gereza.

Sehemu iliyoko karibu na jengo la utawala na kati ya mlango wa ndani wa gereza na kitengo cha karantini ndiyo iliyoathirika zaidi maeneo haya ndiyo yenye watu wengi na majengo mengi ndani ya Evin.

Kulingana na vyanzo mbalimbali vilivyozungumza na BBC Persian, Gereza la Evin lililengwa kwa angalau makombora sita mwendo wa saa 12:00 mchana.

kwa mujibu wa vyanzo mbalimbali vilivyozungumza na BBC Persian, Gereza la Evin lililengwa kwa angalau makombora sita mwendo wa saa 12:00 mchana.

Faili ya sauti ya simu iliyorekodiwa kati ya wafungwa, ambayo ilifanyika dakika chache baada ya shambulio hilo, imepatikana na BBC, ambapo wafungwa wanazungumza juu ya kusikia sauti ya milipuko kadhaa ya kutisha na uharibifu wa sehemu mbalimbali za jela.

Mmoja wa wafungwa katika Wadi ya 4 anasema katika mazungumzo haya yaliyorekodiwa: “Kioo ndani ya wadi kimevunjika, kiasi kwamba mavazi yangu yote yalitupwa katikati ya chumba.”

Mfungwa huyu wa kisiasa anazidi kudokeza kuwa baadhi ya wafungwa waliokuwa katika wodi ya nne walijeruhiwa.

Hapo awali, ilifikiriwa kuwa ni lango kuu la kuingilia gereza la Shahid Moqaddas pekee na ofisi ya mwendesha mashtaka ndiyo iliyoshambuliwa, lakini uchunguzi wa idara ya uchunguzi wa ukweli ya BBC kulingana na picha za satelaiti unaonyesha kuwa angalau maeneo sita katika gereza la Evin zilishambuliwa.

Uchunguzi wetu unathibitisha kwamba katika maeneo haya 6, angalau majengo 28 ndani ya jengo la gereza yaliharibiwa, ikiwa ni pamoja na lango kuu la kuingilia, Shahid Moghaddas Courthouse, bweni la askari, chumba cha wagonjwa, jengo la utawala, wodi ya karantini, Wadi 2A, Wadi 209, Wadi 4, wodi ya nyumba ya wanawake, ukumbi wa mikutano wa Shahid, ukumbi wa mikutano wa Kachhui.

Familia ya mfungwa wa kisiasa ambaye alifika mbele ya Gereza la Evin muda mfupi baada ya shambulio hilo aliielezea BBC hali ilivyokuwa: “Nilipofika, vikosi vya usalama vilikuwa bado havijafika.

Barabara ndogo ilikuwa imefunguliwa karibu na ofisi ya mwendesha mashitaka, na watu walikuwa wakitoka humo, wakisema kwamba kulikuwa na miili kila mahali, ikiwa ni pamoja na wafungwa wachache.

Lakini hawakuwa na nia ya kutoroka; walishangaa askari wa usalama na hawakujua nini cha kufanya.

kuwa makini ili vyombo vya usalama visitoroke.’ Kwa usalama, wanamaanisha wafungwa wa kisiasa.”

Katika shambulio hili, lango kuu la kuingilia Gereza la Evin, pamoja na Mahakama ya Shahid Moqaddas na ukuta karibu nayo, pamoja na mlango wa pili au wa ndani wa gereza hilo, ulio kati ya wodi ya karantini na jengo la utawala, viliharibiwa.

Upande wa kaskazini-mashariki, ukuta nyuma ya wodi 240 na 241, pamoja na lango la ukumbi wa mikutano, ukumbi wa mikutano, na Mahakama ya Shahid Kachouei iliharibiwa kwa njia ambayo inaonekana kwamba jeshi la Israeli lilikusudia kuunda njia ya kutoroka kutoka pande zote mbili za jela.

Kulingana na mahakama, kama matokeo ya shambulio la Israeli kwenye Gereza la Evin, wafungwa 75 walitoroka, baadhi yao walikamatwa au kurudishwa gerezani kwa hiari.

Kwa mujibu wa mahakama ya Iran, watu 80 waliuawa katika shambulio hilo katika gereza la Evin, wakiwemo wafanyakazi wa magereza, wafungwa, wahudumu wa afya, wanajeshi, familia za wafungwa, na wakaazi wa vitongoji vinavyozunguka Evin.

Shirika la Magereza lilitangaza kuwa wafungwa watano ni miongoni mwa waliofariki, lakini hawakutaja majina yao.

Miongoni mwa waliothibitishwa na BBC ni Masoud Behbahani, mwenye uraia wa Iran na Marekani, na wengine walioua vibaya wakiwa ndani ya majengo ya ofisi.

Wanawake katika gereza na watoto pia walijeruhiwa na wengine walipoteza maisha hata wakiwa nje ya gereza, katika maeneo ya jirani.

Mwanafamilia wa Bw. Behbahani aliambia BBC kwamba hawakupewa taarifa za kutosha kuhusu kifo chake, lakini wamesikia matoleo mawili ya jinsi alivyokufa: moja kwamba “wakati wa mashambulizi ya Israel, kifua chake kiligonga ardhi, na kusababisha kiharusi,” na pili kwamba “wakati wa uhamisho wa wafungwa kwenye Gereza Kuu la Tehran, alipata kiharusi, ambacho hatimaye ilisababisha aanguke katika hali ya kukosa fahamu kutokana na kukosa uangalizi mzuri.”

Mfungwa mmoja wa kisiasa katika Wadi ya 4 aliambia BBC kwamba wafungwa walipoweza kutoroka seli kutokana na kuporomoka kwa kuta, walikimbia kwenda kuwasaidia madaktari na wauguzi waliokuwa wamenasa chini ya vifusi katika chumba cha wagonjwa cha gereza hilo.

Dk Saeede Makarem, daktari wa kujitolea katika Gereza la Evin ambaye alijeruhiwa vibaya katika shambulio hilo, aliandika kwenye ukurasa wake wa Instagram baada ya shambulio hilo: “Wafungwa wale wale niliowatendea waliniokoa.”

Moja ya Shambulizi ya Israeli ilipiga jengo la utawala la Gereza la Evin moja kwa moja, na kuharibu kabisa.

Tangu shambulio hilo litokee saa za kazi, watu wengi waliuawa katika jengo la utawala.

Arvin (Peyman) Mohammadi, 37, alikuwa mmoja wa watu waliouawa katika jengo la ofisi na BBC imeweza kuthibitisha utambulisho wake.

Mke wa Bw Mohammadi aliiambia BBC Persian siku ya shambulio hilo, “Arvin alikuwa ameenda katika gereza la Evin ili kuweka dhamana kwa baba yake na kuachiliwa kwa likizo ya dharura wakati wa vita.”

Kulingana na mke wa Arvin Mohammadi, alipata majeraha mabaya kwenye paji la uso, kifua, na miguu kutokana na mlipuko huo.

Wodi hiyo ya wanawake pia iliharibiwa vibaya na nguvu ya mlipuko huo, licha ya kuwa umbali mrefu kutoka maeneo makuu ya milipuko.

Hakuna picha au picha zilizotolewa kutoka kwa wadi ya wanawake, lakini BBC imepata habari zinazoonyesha kuwa dari na kuta za wodi ya wanawake zimeharibiwa.

Mmoja wa wafungwa wa kike alisimulia wakati wa shambulio hilo kwa BBC: “Mwanzoni, kulikuwa na milipuko kadhaa mfululizo na sauti ya milipuko iliendelea kwa muda wa dakika mbili. Mwanzoni, tulikaa juu ya kitanda kwa sababu kioo kilikuwa kimevunjika, kisha tukavaa na sote tukasaidiana kuwashusha wale wakubwa. Hakuna hata mmoja wa jela [wafanyikazi] aliyetusaidia na wakasema unaweza kutoka nje.

Atena Daemi, mfungwa wa zamani wa kisiasa, aliiambia BBC kwamba wodi ya wanawake hapo awali ilikuwa karakana ya kushona nguo, ndiyo maana jengo lake halina nguvu kama wadi nyingine za magereza: “Wakati wadi hii ilipofunguliwa mwaka wa 2011-12, ilikuwa na chumba kimoja tu.

Idadi ya wafungwa ilipoongezeka na umati wa watu kuongezeka, walibomoa ukuta na kufungua vyumba vilivyowekwa nyuma ya vyumba vingine, na vyumba vingine viliongezwa kwa njia ya siri.”

Israel iliposhambulia Gereza la Evin, mtoto wa mwaka mmoja na nusu aitwaye Tasnim alikuwa kwenye chumba cha karantini cha wodi ya wanawake na mama yake, Nismeh Islamzai, mfungwa wa usalama wa Baloch.

Baada ya shambulio hilo, mtoto huyo alihamishwa na mama yake hadi wodi ya akina mama ya Gereza la Qarchak huko Varamin.

Vifo katika shambulio la Israel havikuwa vya wale waliokuwa ndani ya jela pekee.

Mehrangiz Eminpour, msanii, mchoraji, na mkazi wa mtaa wa Evin, alikuwa miongoni mwa waliouawa, ambao BBC iliweza kuthibitisha utambulisho wao.

Reza Khandan Mahabadi, mwandishi na mume wa zamani wa Mehrangiz Aymanpour, aliiambia BBC kwamba nyumba ya Bi Aymanpour iko kwenye eneo la Tutistan Alley, karibu na upande wa kaskazini wa Gereza la Evin (mkabala na ukumbi wa kutembelea).

Siku ya shambulio hilo, Mehrangiz Aymanpour aliondoka nyumbani kwake ili kulipa ujira wa mfanyakazi aliyefanya kazi nyumbani kwake: “Wakati wa kurudi, ulipuaji wa bomu ulianza, na sehemu ya juu ya Gereza la Evin, ambalo liko karibu na ukumbi wa wageni, lililipuka, na kwa bahati mbaya aliuawa na vipande vya mlipuko huu.”

Kulingana na Bw. Khandan Mahabadi, ukubwa wa mlipuko huo hata ulivunja madirisha ya nyumba ya Mehrangiz Emanpour, ambayo iko umbali wa mita 200 kutoka Gereza la Evin.

Reza Khandan Mahabadi anasema:

“Mwanamke anatoka nyumbani akiwa na hakika ya kurejea kiasi kwamba hakuona haja ya kuzima televisheni. Hata hivyo, hali hii ya ukosefu wa usalama huleta madhara makubwa ya kisaikolojia. Kifo hiki kinachozunguka juu ya vichwa vya jamii, na kinachoweza kuwapata wakati wowote, ndicho adhabu ya kisaikolojia iliyo mbaya zaidi.”

Cheti cha kifo cha Mehrangiz Aymanpour, kilichoonekana na BBC, kinasema kwamba sababu ya kifo ni “mlipuko na majeraha ya sehemu nyingi za mwili.”

Idara ya Mahakama, Shirika la Magereza la Iran, na vyombo vya habari vilitoa taarifa nyingi kuhusu shambulio dhidi ya Gereza la Evin na vifo vya watumishi wa gereza hilo. Pia waliandaa hafla mbalimbali za maombolezo kwa ajili yao.

Hata hivyo, hawakutoa maelezo yoyote kuhusu waliokufa wengine; majina yao pamoja na idadi kamili ya vifo hivyo bado havijatangazwa rasmi.

Aidha, wafanyakazi watano wa misaada na makurutu kumi na watatu walikuwa miongoni mwa waliouawa katika shambulio hilo la jeshi la Israel dhidi ya Gereza la Evin.

Motahara Ghoney, ambaye alikamatwa siku 10 kabla ya shambulio na kufungwa karantini pekee katika Kitengo cha 209, alieleza tukio la shambulio hilo katika mahojiano na BBC kama ifuatavyo:

“Kwa uaminifu, niliomba dua ya maziko yangu. Niliposikia mlipuko wa tatu, nilikuwa na uhakika kwa asilimia mia moja kwamba hakuna njia ya kutokea na kwamba nitazikwa hapa. Nilipiga mlango kwa nguvu zangu zote nikiwa na tumaini kwamba wangeufungua, lakini hawakufanya hivyo. Simu za iPhone hazikuwa zikifanya kazi. Niliendelea kupiga mlango kwa dakika moja au mbili, na nikaona kila mtu akipiga mlango bila majibu. Wakati huo dunia iliishia kwangu na nikasema, ‘Huu ndio mwisho wa maisha yako, na lazima uagane na kila kitu hapa.'”

Mfungwa mwingine wa kisiasa, Arghavan Fallahi, ambaye mlango wa seli yake ulifunguka kutokana na shambulio, alimfungulia Motaharah Bhuday.

Kwa mujibu wa Motaharah Bhuday, kulikuwa na moshi mzito uliosababisha kukosa hewa kila mahali, na walijitahidi kukagua seli zote kuhakikisha hakuna aliyebaki nyuma.

Siku ya shambulio la gereza la Evin, jeshi la Israel lilidai katika taarifa yake kwamba kufanya “operesheni za kijasusi dhidi ya serikali ya Israel, ikiwa ni pamoja na kukabiliana na ujasusi katika jela ya Evin” ndio sababu ya shambulio la anga kwenye gereza la Evin.

Lakini maswali muhimu bado hayajajibiwa: ni maeneo mangapi yalishambuliwa katika gereza la Evin na kwa silaha gani? Nini maana ya shughuli za kijasusi dhidi ya Israeli gerezani? Na je jeshi la Israel liliona vifo vya raia? Haya ni maswali ambayo BBC iliibua na jeshi la Israel mara kadhaa, lakini jeshi la Israel halikujibu maswali haya.

Amnesty International na Human Rights Watch, katika ripoti za kina, walitaja shambulio hilo dhidi ya Evin kuwa mfano wa “uhalifu wa wazi wa kivita” na kuliona kuwa “kinyume cha sheria.”

Shambulio la Gereza la Evin lilikabiliwa na athari nyingi za ndani na kimataifa.

Msemaji wa Ofisi ya Haki za Kibinadamu ya Umoja wa Mataifa, Samin Al-Khaitan alisema kuwa Gereza la Evin “halikuwa lengo la kijeshi” na aliita shambulio hilo “ukiukaji mkubwa wa sheria za kimataifa za kibinadamu.”

Lakini nini maana ya eneo linalolengwa “kijeshi” na “kiraia” katika migogoro ya kivita kwa mujibu wa sheria ya kimataifa?

Tom Dennenbaum, profesa wa sheria ya kimataifa katika Chuo Kikuu cha Stanford, aliieleza BBC kwamba:

“Lengo la kiraia hufafanuliwa kuwa ni lengo lolote lisilotimiza vigezo vya kuwa lengo la kijeshi. Na pale ambapo kuna mashaka kuhusu kama lengo fulani ni la kijeshi, basi linapaswa kuchukuliwa kuwa ni la kiraia.”

Anaongeza kuwa:

“Tunapochunguza ni katika mazingira gani lengo linakuwa la kijeshi, sheria ya kimataifa ya kibinadamu inasema lazima tuangalie iwapo lengo hilo, kwa asili yake, mahali lilipo au matumizi yake, linachangia kwa namna yenye athari katika operesheni za kijeshi kiasi kwamba uharibifu wake unaweza kuleta faida ya wazi ya kijeshi kwa upande unaoshambulia.”

Bwana Dennenbaum anaeleza kwamba kila sehemu ya jengo changamano kama Gereza la Evin lazima ipimwe kwa kujitegemea ili kubaini kama ilichangia kwa ufanisi katika shughuli za kijeshi, na kama uharibifu wake ungezalisha faida ya kijeshi ya dhahiri kwa mshambuliaji katika hali hii, Israel.

Kwa mujibu wa Tom Dennenbaum, akizingatia taarifa zilizopo kwa sasa:

“Wote waliouawa walikuwa raia, kwa kuwa walinzi, wafungwa, wageni, na watu waliokuwapo karibu wanahesabiwa kuwa raia katika muktadha huu.”