Katika muktadha wa ongezeko la magonjwa yasiyoambukiza kama vile kisukari, shinikizo la damu, unene uliopitiliza na magonjwa ya moyo, Tanzania inakumbwa na changamoto ya kimfumo inayohitaji suluhisho la kitaifa. Moja ya maeneo muhimu ya kuingilia kati ni sekta ya lishe, hasa kwenye udhibiti wa vyakula vilivyofungashwa ambavyo vimekuwa sehemu kubwa ya milo ya Watanzania wengi wa mijini na hata vijijini. Mabadiliko haya ya tabia ya ulaji yamezua haja ya kuwepo kwa mifumo madhubuti ya utoaji taarifa sahihi kuhusu virutubisho na hatari zilizomo kwenye bidhaa za vyakula.
Katika hili, jukumu la Serikali ni la msingi katika kuhakikisha kuwa lebo za lishe, hasa zile zinazowekwa mbele ya vifungashio vya chakula (Front of Package Labelling – FOPL), zinasimamiwa ipasavyo ili kulinda afya ya umma.
Serikali kupitia mamlaka zake kama Mamlaka ya Dawa na Vifaa Tiba Tanzania (TMDA) na Shirika la Viwango (TBS), ina wajibu wa kuweka miongozo ya wazi kuhusu maudhui ya lebo za lishe kwenye bidhaa zinazozalishwa na kusambazwa ndani ya nchi.
Hii inajumuisha kuhakikisha kuwa taarifa muhimu kama kiasi cha sukari, mafuta, chumvi, kalori na virutubisho vingine zinawekwa kwa uwazi, na katika lugha inayoweza kueleweka na mlaji wa kawaida.
Hii ni hatua ya msingi katika kuwawezesha walaji kufanya uamuzi sahihi kuhusu kile wanachokula. Bila taarifa hizi, watumiaji wengi hujikuta wakitumia bidhaa hatarishi kiafya bila kufahamu.
Shida ilipo
Hata hivyo, changamoto kubwa iliyopo ni kwamba, licha ya kuwepo kwa kanuni za jumla kuhusu uwekaji wa lebo, kuna ukosefu wa mfumo madhubuti wa FOPL unaolenga kuonya au kuelimisha moja kwa moja kuhusu hatari zinazotokana na ulaji wa bidhaa fulani.
Mfumo wa FOPL unapaswa kuwa na uwezo wa kutoa taarifa ya haraka, kwa kutumia maandishi au alama rahisi kama rangi au michoro, ili kumsaidia mlaji kutambua bidhaa zilizo na kiwango cha juu cha sukari, chumvi au mafuta mabaya.
Hii ni tofauti na maelezo ya kina yanayopatikana nyuma ya kifungashio, ambayo mara nyingi hayasomwi au hayaeleweki kwa mlaji wa kawaida.
Katika kusimamia hili, Serikali inapaswa kuanzisha sera mahususi zinazoelekeza aina ya lebo za mbele ya vifungashio zinazopaswa kutumika, ikizingatia muktadha wa lugha, elimu ya walaji na aina ya vyakula vinavyopatikana sokoni.
Mfano mzuri ni mfumo wa alama za rangi unaotumika katika nchi kadhaa ambapo bidhaa hupewa rangi nyekundu, njano au kijani kulingana na kiwango cha virutubisho hatarishi.
Rangi nyekundu huashiria kiwango kikubwa na hatari zaidi, hivyo kuwa onyo kwa mlaji. Mfumo kama huu unaweza kufanikisha elimu ya lishe kwa walaji hata kwa wasio na elimu ya juu au uelewa wa kitaalamu wa afya.
Mbali na kuunda sera, Serikali pia ina jukumu la kuisimamia utekelezaji wake. Hii inahitaji usimamizi wa karibu kwenye viwanda vya uzalishaji wa vyakula, maduka makubwa, na wasambazaji wa bidhaa ili kuhakikisha wanazingatia masharti ya uwekaji wa lebo.
Ikiwa Serikali haitasimamia ipasavyo utekelezaji wa sera hizi, kutakuwa na uwezekano mkubwa wa baadhi ya wazalishaji kupuuza maelekezo hayo kwa sababu za kiuchumi au ushindani wa kibiashara.
Hivyo basi, ni muhimu kuwepo kwa mifumo ya ukaguzi wa mara kwa mara, adhabu kwa wanaokiuka sheria, na motisha kwa wazalishaji wanaofuata kanuni.
Kwa upande mwingine, Serikali inapaswa kuwa na jukumu katika kutoa elimu kwa umma kuhusu maana ya alama au taarifa zinazowekwa kwenye lebo za mbele ya vifungashio. Bila elimu ya kutosha, hata mfumo mzuri wa alama hautakuwa na manufaa kwa walaji.
Kampeni za kitaifa kwa njia ya vyombo vya habari, shule, na vituo vya afya zinaweza kusaidia kuongeza uelewa wa wananchi kuhusu umuhimu wa kuchagua vyakula vyenye virutubisho vyenye afya na kuepuka bidhaa zenye hatari. Elimu hii inapaswa kuwa endelevu na ya kiutendaji, siyo ya kinadharia pekee.
Wajibu wa kila mtu
Ni muhimu pia kutambua kuwa utekelezaji wa mfumo wa FOPL haupaswi kuachiwa Serikali peke yake bali unahitaji ushirikiano wa karibu kati ya serikali, sekta binafsi, mashirika ya kijamii na wataalamu wa afya ya umma.
Hata hivyo, Serikali kama msimamizi mkuu wa sera za afya na lishe ina jukumu la kuhakikisha kuwa maslahi ya afya ya jamii yanatangulizwa kuliko faida za kibiashara za wazalishaji. Hili linahitaji ujasiri wa kisiasa, uthabiti wa kiutawala na uwazi katika uamuzi wa kisera.
Serikali ya Tanzania ina jukumu kubwa, si tu la kuunda sera kuhusu lebo za lishe kwenye vyakula vilivyofungashwa, bali pia kuhakikisha utekelezaji wake kwa vitendo kwa manufaa ya afya ya Watanzania.
Uboreshaji wa mfumo wa lebo, hasa ule wa mbele ya vifungashio, ni hatua muhimu katika kuzuia na kupunguza mzigo wa magonjwa yasiyoambukiza. Bila usimamizi madhubuti wa Serikali katika eneo hili, nchi itaendelea kukumbwa na ongezeko la gharama za afya na kupoteza nguvu kazi kutokana na athari za lishe duni, ambazo kwa kiasi kikubwa zinaweza kuzuilika kwa njia ya taarifa sahihi kwa mlaji.