Dar es Salaam. Mitaani kinachosikika kwa kiasi kikubwa sasa ni sauti mpya, kelele za watoto waliomaliza mitihani, wakicheza michezo mbalimbali ikiwamo iliyo kwenye vifaa vya kielektroniki.
Wanafunzi wa darasa la nne, la saba, kidato cha pili na kidato cha nne wako mtaani, wakiingia rasmi kwenye likizo ambayo wengi huiona kama mkombozi wa akili yao iliyochoka kwa maswali ya mtihani.
Mbali ya hao, baadhi ya wanafunzi wameanza kufunga shule kwa mapumziko ya mwishoni mwa mwaka.
Hata hivyo, likizo hii licha ya ukombozi wake, imebeba sura mbili zinazowatatiza wazazi, walezi na wataalamu wa masuala ya malezi.
Kwa upande mmoja, likizo ni mapumziko kwa mtoto, nafasi ya kujifunza yaliyo nje ya kitabu. Lakini upande wa pili ni kipindi hatarishi kutokana na makundi na matumizi yasiyodhibitiwa ya teknolojia na saa nyingi za kutazama skrini.
Kwa wanafunzi wa darasa la nne, la saba, kidato cha pili na cha nne, wako mtaani kwa muda mrefu zaidi kuliko vipindi vya kawaida vya mapumziko.
Wapo ambao wazazi wao bado wako kazini mchana kutwa, hivyo kuwafanya kukaa nyumbani peke yao wakiwa na televisheni, simu au kompyuta kama wenza pekee kwa muda mrefu.
Ni kutokana na hilo, likizo hizi ndefu zinahitaji uangalizi mkubwa zaidi, vinginevyo mtoto anaweza kutoka kwenye mtihani na kuingia kwenye mtego wa matumizi ya vifaa vya kielektroniki kupita kiasi.
Hoja za wataalamu
Wakizungumza na Mwananchi kwa nyakati tofauti wiki hii, wataalamu wa malezi, afya, teknolojia na saikolojia wametoa tahadhari kuhusu ongezeko la matumizi ya televisheni, kompyuta na simu miongoni mwa watoto.
Inaelezwa kutokana na mabadiliko ya mtindo wa maisha, watoto wengi hutumia muda mrefu kwenye skrini za vifaa hivi vya kielektroniki, hususani wakati wa likizo na zaidi kwa wahitimu wanaosubiri kupangiwa pa kwenda.
Daktari wa macho jijini Dar es Salaam, Halima Mwasiti, amesema kumekuwa na ongezeko la watoto wanaolalamika maumivu ya macho, kuona ukungu na maumivu ya kichwa hasa nyakati za likizo.
“Tatizo kubwa ni watoto kukaa muda mrefu wakitazama skrini bila kupumzika. Mwanga wa bluu unachangia macho kuchoka na kuathiri usingizi. Likizo inapoanza malalamiko haya huongezeka kwa karibu asilimia 40, hivyo kuna umuhimu wa wazazi na walezi kudhibiti matumizi ya vifaa hivyo,” amesema.
Kwa upande wake, Dk Regina Mvungi amesema watoto wanaokaa muda mrefu kwenye skrini huanza kupata maumivu ya macho, kukakamaa kwa misuli ya shingo, maumivu ya kichwa na kupungua kwa uwezo wa kuona mbali.
Anasema muda wa matumizi ya skrini kwa watoto chini ya miaka 15 usizidi saa mbili kwa siku.
“Mwanga mkali wa skrini huathiri usingizi, kwani hupunguza kutengenezwa kwa homoni inayosaidia kulala. Kadiri mtoto anavyotumia muda mwingi kwenye skrini, ndivyo hatari ya kupata tatizo hilo inavyoongezeka. Udhibiti wa mapema ndiyo kinga,” amesema.
Athari si kwa macho pekee, bali kwa akili na tabia pia kama anavyoeleza mwanasaikolojia James Mbonde. Amesema matumizi kupita kiasi ya simu na kompyuta yamekuwa yakileta athari katika uhusiano wa kijamii wa watoto.
“Watoto wengi wanakuwa na hasira, kutotaka kuongea na watu na hupata msongo wa mawazo wanapozuiwa kutumia simu. Tumepokea kesi za watoto waliokuwa wakikaa hadi saa nne au tano usiku wakitumia vifaa vya kidijitali,” amesema.
Anasema kuongezeka kwa utegemezi wa skrini kumepunguza uwezo wa watoto kuwasiliana ana kwa ana, kuzorotesha ubunifu na kupunguza umakini.
Mwanasaikolojia mwingine, Philipo Nchimbi, amesema kipindi cha likizo ni muhimu kwa afya ya akili ya mtoto, lakini ni iwapo mazingira yake yatakuwa salama.
“Mtoto bila msongo wa masomo anatulia, lakini anatakiwa apate shughuli zitakazompa stadi muhimu na kumwepusha na hatari. Watoto wanaobaki bila kufanya chochote hupatwa na wasiwasi, huzuni au kujiingiza kwenye makundi yasiyofaa,” anasema.
Ameshauri watoto washirikishwe katika uamuzi ili kujisimamia katika maisha yao na wapewe muda wa kuonana na marafiki kwani ushirikiano wa kijamii ni sehemu ya ukuaji wa kihisia.
Wasemavyo wazazi, watoto
Mercy John, mama wa watoto wawili, anasema ukweli mchungu kuwa simu mara nyingi huwa njia rahisi ya kuwazuia watoto wasifanye fujo.
“Unapokuwa unaandaa chakula au una kazi nyingi, kuwapa watoto simu inakuwa njia ya haraka ya kuwapumzisha. Lakini matokeo yake ni kuwa wanataka kuitumia muda wote,” amesema.
Anapendekeza elimu itolewe kwa wazazi kuhusu namna ya kuweka ratiba na kuwapa watoto shughuli mbadala.
Kwa upande wao, baadhi ya wanafunzi wamesema teknolojia ni sehemu ya maisha yao ya kujifunza na kuburudika, lakini wanakiri bila kudhibitiwa inaweza kuathiri hata uhusiano wa kifamilia.
Joshua Ngapapa, mwanafunzi wa Shule ya Sekondari Taifa, wilayani Temeke, Dar es Salaam, amesema: “Simu inanisaidia kujifunza, lakini wakati mwingine najikuta natumia muda mwingi kwenye michezo. Sioni kama ni rahisi kujiwekea mipaka bila kusimamiwa.”
Nini kifanyike?
Mtaalamu wa Teknolojia ya Habari na Mawasiliano (Tehama), Kelvin Nyembo, amesema vifaa vya kidijitali si hatari kwa asili, bali tatizo ni ukosefu wa udhibiti kutoka kwa wazazi.
“Simu, kompyuta na televisheni ni nyenzo muhimu za kujifunza. Tatizo ni kuruhusu mtoto kutumia bila muda maalumu. Wazazi wanapaswa kujua simu ni kama kisu, inaweza kutumika kupika au kujeruhi,” amesema.
Amewashauri wazazi kuweka mfumo wa kudhibiti wanachokitazama watoto na muda wanaotumia.
Kwa Zainabu Mfaume, mshauri wa malezi na familia, likizo ni hazina lakini inayohitaji kufunguliwa kwa mpangilio.
Mfaume amesema likizo ni kipindi kizuri kwa watoto kujifunza stadi ambazo hazifundishwi darasani na hilo likifanyika litapunguza muda wa wao kuwa kwenye skrini.
“Ni vizuri watoto wakajifunza shughuli za nyumbani kama kupika, kufanya usafi, kutunza bustani au hata kushiriki mafunzo ya kufungua ubunifu kama kuchora, kuandika hadithi au kupiga muziki. Hii huongeza kujiamini na kujitegemea,” amesema na kuongeza:
“Kwa watoto wanaoishi mijini, vilabu vya michezo, maktaba za umma na warsha za ubunifu ni maeneo yenye tija. Kwa wanaoishi vijijini, shamba, ufugaji na kazi za familia zinaweza kuwa njia ya kuwajenga na kuwafundisha uwajibikaji. Hii itampunguzia muda wa kukaa tu kuchezea simu au kuangalia televisheni.”
Mtaalamu mwingine wa malezi, Anna Mteketa, amesema likizo inapaswa kuwa na mpangilio kama ilivyo shule lakini ratiba itoe unafuu ikilinganishwa na ile ya shule.
“Watoto wanapenda uhuru, lakini wanastawi zaidi wakipewa ratiba nyepesi ya kuwasaidia kujua wanachofanya muda wote. Hii huwakinga wasipoteze muda kwenye mitandao au kukaa vijiweni bila kufanya shughuli zenye tija,” amesema.
Mteketa amesema tofauti na ilivyokuwa zamani na maeneo ya vijijini ambako kipindi cha likizo watoto walihusishwa na shughuli za shamba, mazingira ya sasa inaweza kuwa vigumu kuzifikia shughuli hizo.
Mbadala wa hilo ni katika kipindi cha likizo anasema mtoto anaweza kusoma vitabu ili kuongeza maarifa na kuimarisha lugha, kushiriki michezo kama mpira, kuogelea, kukimbia au mingine ya kujenga ubunifu kama kuchora na kutengeneza vitu.
Amesema katika kipindi hiki wazazi wanaweza kuwaunganisha watoto wao kwenye kambi maalumu zinazotoa mafunzo ya maadili, michezo, uongozi na usalama wa mitandao.
Viongozi wa dini waliozungumza na Mwananchi wamesisitiza wazazi kuhakikisha watoto wanashiriki shughuli, yakiwamo masomo ya dini, vikundi vya makuzi ya kiroho, mafundisho ya maadili na huduma za jamii kama kuwasaidia wazee na wagonjwa.
Miongoni mwa hao ni Sheikh Mbarouk Hassan, mkazi wa Vianzi, wilayani Mkuranga, mkoani Pwani anayesema:
“Likizo ndiyo msingi wa kujenga maadili. Mtoto akikaa muda mwingi kwenye nyumba za ibada, makundi ya vijana wenye mwenendo mzuri au kupata mafunzo ya kiroho, anajenga misingi itakayomsaidia katika maisha yake yote na wala hatakuwa na muda mwingi wa mambo yasiyofaa.”