Wakati kilio cha ajira kikiendelea miongoni mwa vijana nchini hususani wanaomaliza elimu katika ngazi mbalimbali, takwimu zinaonyesha kuwa asilimia 60.65 ya waajiriwa wanalipwa mshahara usiozidi Sh300,000.
Kiwango hicho ni kwa mujibu wa takwimu hizo za Statistical Abstract 2024 zilizotolewa na Ofisi ya Taifa ya Takwimu (NBS) zinaonyesha kuwa katika waajiriwa milioni 5.534 wanaolipwa mishahara kila mwezi milioni 3.356 wanapata kima hicho cha mshahara.
Asilimia chini ya 40 wanaobaki ndiyo wanaolipwa mshahara wa kuanzia Sh300,001 hadi zaidi ya Sh1.5 milioni huku idadi ya watu wakiendelea kupungua kadri kiwango cha mshahara kinavyozidi kuongezeka.
Uchambuzi zaidi unaonyesha kuwa kundi kubwa linalipwa kati ya Sh65,001 hadi Sh300,000 kwani kundi hili linabeba asilimia 55.35 ya waajiriwa wote kwa mujibu wa utafiti uliofanywa mwaka jana (Integrated Labour Force Surveys, 2024).
Utafiti huu unafanyika wakati ambao Tanzania imeendelea kushuhudia ongezeko la wahitimu wa vyuo kila mwaka na hadi 2024 walifikia 62,570 kutoka 48,621 mwaka 2020 kwa mujibu wa Tume ya Vyuo Vikuu Tanzania (TCU) 2024.
Hiyo ni sawa na ongezeko la asilimia 28.68 ambapo wanaume walibeba asilimia 51 ya wahitimu wote na wasichana wakibeba asilimia 49.
Akizungumzia suala hili, mmoja wa wachambuzi wa masuala ya uchumi na biashara amesema ikiwa watu watalipwa kiwango kidogo cha mshahara basi watalazimika kufanya kazi nyingine nje ya ajira zao ili waweze kuwa na kipato kinachotosha kukidhi mahitaji yao ya kila siku.
Hilo linafanya kutokuwapo kwa ufanisi katika kazi kwani wanalazimika kuweka nguvu zaidi katika kutafuta kipato cha ziada.
Lakini katika hali isiyokuwa ya kawaida mtaalamu huyu alishangazwa na namna watanzania wengi hasa waajiriwa wanavyoishi maisha ya gharama kuliko kile wanachokipata.
“Fikiria kwa mwezi mtu huyuhuyu anayelipwa mshahara chini ya Sh300,000 ana kadi ngapi za harusi, anatakiwa alipe kodi, alipe ada, anunue mahitaji na yote anafanya. Tunahitaji utafiti katika hili kwa kweli kwa sababu mwisho wa siku watu wanahitaji kuwa na kujipanga,” anasema.
Anasema kuwa na kiwango kidogo cha mshahara inamaanisha kuwa watu wanakopa kipato cha kutosha kumudu chakula kilicho na lishe ya kutosha.
Hilo pia linaathiri hata uzalishaji unaofanyika kwani sehemu kubwa ya wananchi wakiwa na kipato kidogo hawatakuwa na uwezo wa kununua bidhaa zenye bei kubwa hali inayofanya uzalishaji unaofanywa kuwa ule wa vitu vya bei ya chini kuendana na kipato cha wanunuzi.
“Hili linaenda kuathiri hadi ufanisi wa kazi kwani mshahara mdogo utafanya watu wasifanye kazi kwa kujituma, ikiwa ni mgahawa watu watahudumiwa kwa kuchelewa, kiwango cha huduma kitakuwa hafifu. Pia kama ni kuajiri watu wanaolipwa kiwango kidogo mara nyingi huwa wachache katika eneo la kazi ukilinganishwa na wengine,” anasema.
Anasema jambo hili si zuri katika ukuaji wa uchumi. Si kitu kizuri kwa uchumi hata ukisema unaweka bima watu watalipa kutoka wapi kwa sababu kipato ni kidogo.
“Hata kuona maendeleo kwa watu itakuwa ni ngumu kwa sababu ili ufanye chochote ni lazima uwe na ziada ya fedha inayobakia baada ya wewe kumaliza matumizi yako ya mwezi,” anasema.
Mtaalamu wa uchumi, Oscar Mkude alisema wafanyakazi wengi wa Tanzania wanalipwa mshahara usiokuwa stahimilivu kwani mtu akilipwa Sh300,000 ni sawa na wastani wa kutumia dola 4 kwa siku.
Anasema hali hiyo husababisha ufanisi mdogo kazini kwani wafanyakazi wanashindwa kuwa na utulivu.
Hiyo ni kwa sababu wengi wanakuwa na madeni mtaani ikiwamo katika maduka ya mangi wengine kufikia hatua ya kuacha kadi zao za benki kuchukuliwa na kampuni walizowakopesha hali inayofanya muda wote wawaze kufanya kazi nyingine tofauti na ile aliyoajiriwa.
“Kama ni mwalimu hata ufundishaji wake unakuwa si wa kiwango kikubwa unaofanya mtoto aweze kupata ujuzi unaotakiwa. Hii pia inafanya baadhi ya wafanyakazi kuwa na nidhamu isiyofaa kazini, wazembe na wengine kushindwa kujituma,” amesema.
Anasema mtu anapolipwa mshahara usiotosha mahitaji anashindwa kutoa matokeo bora yanayotarajiwa kwani asipoona thamani yake ni ngumu kuonyesha ubora wake katika kazi.
“Kama mwajiri unapoteza badala ya kupata kilicho bora kwa sababu mtu ambaye alitakiwa kukupatia unachohitaji humlipi vizuri, ndiyo maana kuna baadhi ya madereva wamekuwa waking’oa baadhi ya vipuri vya magari, wengine wanauza mafuta, wafanye chochote ambacho hakiendani na miiko ya kazi zao kwa sababu wanahitaji fedha ya ziada,” anasema Mkude.
Anasema katika maeneo mengine huondoa utulivu na kuwafanya kuwa watu wanaokimbiza safari kwa sababu wanatafuta fedha ya ziada hali inayofanya wengine kuanza kujipendekeza kwa wakuu ili wapate hizo safari au nafasi ya kuhudhuria vikao mbalimbali.
“Hii pia itaenda kuathiri hadi pensheni yake kwa sababu kama mtu analipwa Sh300,000 anakuwa anachangia Sh60,000 kwa mwezi pekee huyu hadi astaafu atakuwa na karibu Sh20 milioni sasa ili aishi maisha yake yote inamaanisha atapewa labda Sh80,000 kwa mwezi.”
“Hii ndiyo alipwe maisha yake yote kila mwezi? Huyu atakuwa maskini daima na atakuwa na mchango mdogo katika kuchangia uchumi wa Taifa lake.”
Anasema umefika wakati sasa wa waajiri kutambua kuwa mfanyakazi si mtu anayepaswa kulipwa kitu kidogo kwa sababu anasaidia kampuni kuweza kufikia malengo.
Kufanya hivyo kutawafanya washindwe kuonyesha ubunifu wao. Kuwalipa vizuri wanatengeneza uaminifu.
“Mfanyakazi mwenye fedha anayoweza kuitumia anakuwa ni soko kwani anaweza kununua bidhaa zako mwenyewe unazozalisha na nyingine zinazotengenezwa na wengine pia atachochea mzunguko wa fedha kwani atalipa ada, atanunua bidhaa, atanunua kiwanja, atajenga hii yote inaongeza thamani ya fedha katika shughuli za kiuchumi,” anasema.
Hiyo ni kinyume na kunapokuwa na mzunguko mdogo wa fedha unafanya uchumi unadorora mwisho wa siku inaleta matokeo ya kukosekana kwa ajira.
Mtaalamu wa uchumi kutoka Chuo Kikuu cha Dar es Salaam (UDSM), Dk Thobias Swai amesema mara zote mtu anapokosa namna nyingine ya kujiingizia kipato watalazimika kuishi kutokana na kile anachokipata.
Anasema licha ya kuwa kiwango cha mishahara kinaonekana kidogo lakini wakati mwingine watu hao hupewa ujira tofauti na fedha huku akitolea mfano wa wafanyakazi wa mashambani ambao baadhi hulipwa kwa chakula au wadada wa kazi kupewa huduma zote muhimu.
“Lakini mishahara yote inayolipwa imepangwa na serikali na kila mwaka kunakuwa na mabadiliko ya kima cha chini cha mshahara kwa watumishi wa umma na sekta binafsi. Viwango hivi huwa vinatofautiana kwa kila sekta,” anasema.
Serikali na ongezeko la mshahara
Hata hivyo kuanzia Januari mosi mwakani huenda kima hiki cha chini cha mshahara kisiwepo kwani tayari serikali kupitia Ofisi ya Waziri Mkuu, Kazi, Vijana, Ajira na Wenye Ulemavu, imetangaza kima cha chini cha mshahara wa sekta binafsi kuwa Sh358,322 kutoka Sh275,060, likiwa ongezeko la asilimia 33.4.
Ongezeko hilo linakwenda kugusa sekta za kilimo, afya, mawasiliano, usafirishaji, hoteli, madini, biashara, viwanda, shule binafsi, huduma za ulinzi binafsi, nishati, uvuvi na huduma ya baharini, michezo na utamaduni pamoja na huduma nyingine.
Serikali ilipandisha kima cha chini cha mshahara kwa watumishi wa umma kwa asilimia 35.1 (kutoka Sh370,000 hadi Sh500,000), lengo likielezwa ni kuimarisha ustawi kwa wafanyakazi.
Rais Samia Suluhu Hassan, alitangaza ongezeko hilo wakati wa maadhimisho ya Siku ya Wafanyakazi Duniani (Mei Mosi), iliyoadhimishwa kitaifa mkoani Singida, Mei mwaka huu.
Akitangaza ongezeko la kima cha chini cha mshahara kwa sekta binafsi Ijumaa ya Oktoba 17, 2025, Waziri wa Nchi Ofisi ya Waziri Mkuu (Kazi, Vijana, Ajira na Wenye Ulemavu), kipindi hicho ambaye sasa ni Waziri wa Nchi, Ofisi ya Rais, Menejimenti ya Utumishi wa Umma na Utawala Bora, Ridhiwani Kikwete alisema ongezeko hilo ni takwa la kisheria.
Amesema tangazo la mara ya mwisho lilikuwa mwaka 2022, hivyo la mwaka 2025 ni baada ya miaka mitatu, ambayo inatakiwa kisheria kufanyika mapitio ya kima hicho.
“Nitoe rai kwa waajiri wote wa sekta binafsi kuzingatia na kutekeleza kima hiki kipya cha mshahara kwa kuwa ni takwa la kisheria. Ofisi yangu haitasita kuchukua hatua kwa waajiri watakaokaidi au kushindwa kutekeleza amri hii kwa makusudi,” amesema na kuongeza.