Septemba 15, duniani kote huadhimisha siku ya demokrasia, siku iliyoanzishwa na Umoja wa Mataifa kuangazia umuhimu wa wananchi kushiriki kikamilifu katika maamuzi ya taifa na kuhakikisha viongozi wanawajibika.
Mwaka huu, macho ya wachambuzi yameelekezwa kwenye chaguzi kadhaa za Afrika ikiwemo Tanzania, taifa linalotarajia uchaguzi mkuu wake Oktoba 29, 2025, tukio linaloangaliwa kama kipimo cha imani ya wananchi katika mfumo wa kidemokrasia.
Lakini pia tukio linalotazamwa kama la majaribu kwa demokrasia ya nchi hiyo.
Safari ya demokrasia Tanzania
Tanzania ilianzisha mfumo wa vyama vingi mwaka 1992, baada ya takribani miongo mitatu ya chama kimoja. Uchaguzi wa kwanza wa vyama vingi ulifanyika mwaka 1995, na tangu hapo taifa limeendelea kufanya uchaguzi kila baada ya miaka mitano.
Hata hivyo, safari ya kidemokrasia ya Tanzania haijakuwa rahisi. Tangu uchaguzi Mkuu wa mwaka 1995 mpaka 2020 na hata chaguzi za Serikali za Mitaa, kumekuwa na manung’uniko mengi kuhusu demokrasia kwa ujumla.
Angalu uchaguzi mkuu wa mwaka 2010 na 2015, lakini uchaguzi wa mwaka 2020 ulizua mjadala mkubwa zaidi baada ya chama tawala CCM kushinda kwa zaidi ya asilimia 84 ya kura za urais, huku upinzani ukilalamika ukiukwaji wa haki.
Katika chaguzi zilizopita haswa wa serikali za mitaa 2019 na 2024 na uchaguzi mkuu wa 2020, kulijaa malalamiko mengi, yakiwemo ya wagombea waupinzani kuenguliwa.
Mashirika ya kimataifa kama Human Rights Watch yaliweka wazi wasiwasi wao, yakisema “nafasi ya kiraia inaendelea kubanwa.” Kwa mujibu wa Economist Intelligence Unit Democracy Index 2024, Tanzania iliwekwa kwenye kundi la “hybrid regimes”, ishara kuwa changamoto kubwa bado ipo katika taasisi na uhuru wa kisiasa. Sasa uchaguzi mwingine umewadia wa mwaka 2025 changamoto kadhaa za kidemokrasia bado zinalalamikiwa.
Changamoto na majaribio ya demokrasia
Chanzo cha picha, The chanzo
Tanzania imepitia jaribio kubwa la kisiasa kabla ya uchaguzi mkuu wa 2025. Kesi ya Luhaga Mpina, mgombea wa urais wa chama cha ACT-Wazalendo, ni mfano wa hali hii.
Mpina aliondolewa kwenye kinyang’anyiro cha urais na Msajili wa Vyama vya Siasa, hatua iliyosababisha Tume huru ya uchaguzi (INEC), kukataa kupokea fomu zake na kumteua, lakini Mahakama Kuu ikamrudisha baada ya kuhitimisha kuwa hatua hiyo ilikuwa isiyo ya haki kisheria.
Jumamosi ameteuliwa, ingawa tayari wagombea wenzake wamekwishaanza kampeni wakiingia wiki ya tatu.
Ripoti ya Kituo cha Demokrasia Tanzania (2024) ilibaini kuwa Jeshi la Polisi lina mamlaka makubwa ya kuamua uhuru wa kukutana na kukusanyika, hasa kwa vyama vya siasa. Pia Msajili wa vyama vya Siasa kupewa mamlaka makubwa yanayogusa moja kwa moja shughuli za chama kama kiashiria cha wasiwasi wa wengi kuhusu misingi ya kidemokrasia nchini.
Msajili ameshaonyesha makucha yake kwa Mpina, na jeshi la Polisi linatekeleza wajibu wake unaolalamikiwa wa kuingilia shughuli za kisiasa. Jeshi lenyewe mara kadhaa linakanusha suala hili. Na Msajili ameeleza hakomoi mtu anatekeleza matakwa ya sheria kama mlezi wa vyama na si vinginevyo.
Katika hatua nyingine chama kikuu cha upinzani, CHADEMA, kimechagua kutoshiriki uchaguzi mkuu hadi pale marekebisho ya mifumo ya uchaguzi yatakapofanyika. Pamoja na mengine, kimezuiwa kufanya shughuli za kisiasa na msajili wa vyama. Kesi kuhusu suala hili inaendelea Mahakamani. Hili si jaribio dogo kidemokrasia.
Hii inafanya uchaguzi uwe bila chama kikuu cha upinzani, huku vyama vidogo vikikosa nguvu ya kushindana kikamilifu. Jumla ya kura walizopata wagombea wote wa vyama 15 vya upinzani vinavyochuana na CCM, haifikii nusu ya kura 1.9 milioni zilizopatikana na mgombea wa urais wa CHADEMA, Tundu Lissu, mwaka 2020.
Aidha, kuwekwa ndani kwa Mwenyekiti wa CHADEMA, Tundu Lissu, kwa mwaka wa uchaguzi kwa kesi ya uhaini, kimechochea mjadala. Hili ni jaribio lingine linalotazamwa kwa jicho la uhuru wa kisiasa na ukandamizwaji wa wapinzani.
Wachambuzi wanatilia shaka hoja ya serikali ya vyama 17 vinavyoshindana kama uthibitisho wa ushindani wa kidemokrasia. Prof. Kitila Mkumbo, mmoja wa viongozi wa serikali, akizungumza na chombo cha habari cha ndani alisema: “Tunashindana na vyama 17. Watanzania waelewe nchi hii ni ya vyama vingi, si ya vyama viwili kama Marekani.”
Hata hivyo, wachambuzi mfano Mhadhiri Conrad Masabo wa Chuo Kikuu cha Dodoma (UDOM) kupitia Mwananchi anaeleza kwamba suala linaloisumbua Tanzania ni kwamba demokrasia yake ni ya vyama na si ya raia,. Hilo linafanya kwamba raia wengi wanaamini hawana wajibu wa kudai na kuilinda.
Chanzo cha picha, EA
Hatua za serikali
Serikali ya Rais Samia Suluhu Hassan imejaribu kuonyesha nia ya mageuzi. Mara baada ya kuingia madarakani Machi 2021, aliondoa marufuku ya mikutano ya hadhara ya vyama vya upinzani, na kufungua vyombo vya habari vilivyofungwa. Aidha, alianzisha kamati ya kujumuisha maoni ya wadau wa kisiasa, ambayo hatimaye ilizaa Sheria mpya ya Tume Huru ya Taifa ya Uchaguzi (2024).
Alianzisha falsafa hii inajikita katika masuala ya maridhiano (Reconciliation), ustahamilivu (Resilience), mageuzi (Reforms), na kujenga upya taifa (Rebuilding), ambayo kwa kiwango Fulani imechangia mabadiliko, kwa mujibu wa Dk. Paul Loisuilie wa Chuo Kikuu cha Dodoma (UDOM).
Uhuru wa habari umeendelea kupanuliwa, licha ya malalamiko kuhusu uhuru wa Habari na kujieleza kuendelea. Akizungumza Dodoma Juni 27, 2025, wakati wa kufunga rasmi Bunge la 12, Rais Samia alitangaza: “Hadi sasa, serikali imetoa leseni 1,068 kwa vyombo vya habari mbalimbali. Hii ni pamoja na magazeti na majarida 356, vituo vya redio 247, vituo vya televisheni 68, redio na televisheni mtandaoni 325, na blogu 72” alisema.
Rais Samia aliongeza “Leo hii, taarifa ziko mikononi mwa wananchi kwa urahisi. Hatuwezi kukimbia teknolojia. Serikali haizuii wala kuidhinisha maudhui ya vyombo vya habari kabla ya kuchapishwa kwa sababu tunaamini kuwa wahariri na waandishi wa habari ni wataalamu wa kutosha.”
Mustakabali wa demokrasia
Kwa mujibu wa Umoja wa Mataifa, demokrasia ni: “Mfumo wa kisiasa ambapo wananchi wanashiriki kikamilifu katika maamuzi yanayowaathiri, kupitia uchaguzi huru na wa haki, kuheshimu haki za binadamu na utawala wa sheria.”
Ripoti ya Hali ya Demokrasia Duniani ya mwaka 2023, iliyotolewa na Economist Intelligence Unit (EIU) kupitia Democracy Index, iliiitaja Tanzania kuwa miongoni mwa nchi zinazoongoza kwa masuala ya demokrasia katika Afrika Mashariki.
Nchi hiyo ilishika nafasi ya 12 kikanda na ya 86 duniani, ikifuatiwa na Kenya katika nafasi ya 14 kikanda na 92 duniani, huku Uganda ikishika nafasi ya 16 kikanda na 99 duniani.
Licha ya kushabiina kiasi kwa ripoti za mwaka 2024 na hali ilivyo kwa mwaka 2025, uchaguzi wa 2025 utakuwa kipimo cha imani ya wananchi katika mfumo wa kisiasa, ikiwa Tanzania inaendelea au inarudi nyuma kuelekea kuimarisha demokrasia.
Jaribio la kisiasa la Mpina, kuwekwa ndani kwa Tundu Lissu kwa tuhuma za uhaini zisizo na dhamana, na kuzuiwa kwa chama kikuu cha upinzani, Chadema kufanya shughuli za siasa katika mwaka wa uchaguzi, kunaonyesha kuwa taifa hilo bado linakabiliwa na changamoto za kidemokrasia.
Wananchi wanatarajia uwazi, usawa, na utekelezaji wa haki za kimsingi, huku jumuiya ya kimataifa ikiangalia matokeo ya uchaguzi kama kipimo cha demokrasia inayokua barani Afrika.
Kwa msingi huo, uchaguzi Mkuu wa mwaka huu Tanzania, licha ya kupitia majaribio, unaweza kuwa kipimo cha kiwango cha demokrasia kwa ripoti zijazo na kukumbukwa na vizazi vijavyo.
